Johann Peter Eckermann, Conversations of Goethe with Eckermann and Soret Volume 1

Johann Peter Eckermann, (John Oxenford μετάφραση στα αγγλικά)

Conversations of Goethe with Eckermann and Soret Volume 1

εκδόσεις Cambridge University Press, 2011
σελ. 454




Την παραπάνω έκδοση διάβασα προσωπικά, αλλά παραθέτω και την αντίστοιχη ελληνική μετάφραση, επίσης δίτομη:

Συνομιλίες με τον Γκαίτε

Κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής του

Johann Peter Eckermann
μετάφραση: Δημήτρη Δημοκίδη

Printa, 2014
448 σελ.
ISBN 978-960-6624-67-4




Γιατί είναι τόσο απολαυστικό αυτό το βιβλίο; Ο Έκερμαν λιβανίζει αδιάντροπα τον Γκαίτε και κανονικά αυτό θα έπρεπε να με ενοχλεί. Ο Γκαίτε είναι ένας συντηρητικός γεροπαράξενος και κανονικά θα έπρεπε να τον ξεφωνίζω αλλά δεν μπορώ, γιατί δεν μου είναι διόλου αντιπαθής. Γιατί άραγε συμβαίνει αυτό; Γιατί ο Νίτσε χαρακτήρισε το «Συνομιλίες με τον Γκαίτε» ως το «Καλύτερο γερμανικό βιβλίο που υπάρχει»; Δεν είναι ένα βιβλίο που θα μπορούσε να αρέσει σε πολλούς. Αλλά περιγράφει έναν τρόπο ζωής που προκαλεί μια αίσθηση ευφορίας. Όλα σε αυτό το βιβλίο είναι έτσι δοσμένα που να προκαλούν ευχάριστα συναισθήματα. Στην ουσία είναι οι ημερολογιακές καταγραφές του Έκερμαν από το 1822 έως το 1832. Ο πρώτος τόμος σταματάει στις 24 Σεπτέμβρη 1827 και κλείνει με μια εκδρομή των δύο ανδρών στη λουτρόπολη Μπέρκα, λίγο πιο έξω από τη Βαϊμάρη.

Ο Γκαίτε ζει στη Βαϊμάρη. Σε ένα πανέμορφο σπίτι γεμάτο από έργα τέχνης και πλούσιες συλλογές από αξιοθαύμαστα αντικείμενα, τα οποία αγαπάει να εκθέτει στους φίλους τους, να τα μελετάει και να τα αναλύει και τα οποία φροντίζει να εμπλουτίζει είτε με όσα του στέλνουν οι φίλοι και οι συνεργάτες του από το εξωτερικό είτε με όσα αγοράζει ο ίδιος από τα διάφορα ταξίδια του. Είναι πλέον μεγάλος σε ηλικία αλλά δεν σταματάει να γράφει. Στον πρώτο τόμο βλέπουμε τη δημιουργία του «Novelle» ενός μέτριου έργου του που στα ελληνικά έχει κυκλοφορήσει με τίτλο «Η νουβέλα του λιονταριού» καθώς και της «Ελένης» που μετά θα την εντάξει στο δεύτερο μέρος του Φάουστ.

Ο Γκαίτε λοιπόν συχνά καλεί κόσμο στο σπίτι, δίνει γεύματα ή απογευματινά τσάγια, οργανώνει μικρές συναυλίες με μουσική δωματίου, κάνει εκδρομές ή περνάει ευχάριστες ώρες στον κήπο ή στην βιβλιοθήκη του, αλληλογραφεί ή δεξιώνεται διάφορους διάσημους πολιτικούς ή διανοούμενος της εποχής του και συνεργάζεται με τον Έκερμαν για να οργανώσει την έκδοση και προώθηση του λογοτεχνικού του έργου. Ο Γκαίτε έχει κάποιες συγκεκριμένες εμμονές με κάποια θέματα, στα οποία επανέρχεται συνεχώς. Η σχέση του με τον Σίλλερ, το έργο του Σαίξπηρ και οι αρχαίοι δραματικοί συγγραφείς, ο Μολιέρος και ο Καλντερόν όλα αυτά εκφράζουν την μεγάλη αγάπη του για το θέατρο. Ο Γκαίτε εργάστηκε για τον Δούκα της Βαϊμάρης (Carl August, Δούκας της Saxe-Weimar-Eisenach), ως ανώτατος διοικητικός λειτουργός κι επειδή αυτός ο όρος έχει ευρεία έννοια, στην ουσία ήταν αυλικός του Δούκα και κατά καιρούς αναλάμβανε κάποιες υπηρεσίες (ή και βρωμοδουλειές) για τις οποίες αμειβόταν αδρά. Στα 1782 απέκτησε και τίτλο ευγενείας. Κατά τα άλλα είχε χρόνο για την τέχνη του και για περιπετειώδη ταξίδια.

Για παράδειγμα επισκέπτεται τα ιαματικά λουτρά στο Κάρλσμπαντ τον Σεπτέμβρη του 1823 και ενώ είναι με το ένα πόδι στον τάφο αναπτύσσει ένα τρυφερό συναίσθημα για την νεαρή Ulrike von Levetzow και γράφει για χάρη της την ελεγεία του Μαρίενμπαντ. Αυτός ο γεροντοέρωτας παραλίγο να του κοστίσει τη ζωή, καθώς τον χειμώνα κρεβατώνεται για τα καλά και όπως αναφέρει κι ο Έκερμαν (Δευτ. 17 Νοέμβρη):

«Η αρρώστια του δεν πρέπει να είναι αμιγώς σωματική. Το πιθανότερο είναι πως ο παθιασμένος έρωτας που αισθάνθηκε για μια νεαρή κυρία στο Μαρίενμπαντ, το καλοκαίρι, και τον οποίο προσπαθεί τώρα να ξεπεράσει, αποτελεί την κύρια αιτία της τωρινής του αρρώστιας».

Διότι ο Γκαίτε ήταν ωραίος άνδρας στα νιάτα του και τώρα τον βλέπουμε μέσα από το τρυφερό και επιεικές βλέμμα του φίλου να πρέπει να αποδεχτεί το αναπόδραστο των γηρατειών. Βέβαια μετά από ένα διάστημα το ξεπερνάει κι αυτό και επιστρέφει με ανανεωμένο κέφι στις ευχάριστες ενασχολήσεις του:

«Ο Γκαίτε είπε στη νύφη του πως του φέρομαι σαν να ήταν σουλτάνος, ο οποίος δέχεται καθημερινά δώρα. «Σαν να είσαι μικρό παιδί σου φέρεται» του απάντησε η κυρία Φον Γκαίτε, κι αυτός δεν μπόρεσε να κρύψει το χαμόγελό του».

Από όλες τις δημόσιες υπηρεσίες που ανέλαβε, εκείνη στην οποία αναφέρεται συνέχεια (για το ότι έκανε δουλεμπόριο για λογαριασμό του Δούκα, ούτε κουβέντα) είναι η ενασχόλησή του ως διευθυντής στο θέατρο της Βαϊμάρης (1791 – 1817,βλέπε και Sources of Dramatic Theory: Volume 2, Voltaire to Hugo του Michael J. Sidnell σελ. 134). Μάλιστα κατά τα έτη 1794 – 1805 συνεργάστηκε στενά με τον Σίλλερ τον οποίο μνημονεύει αδιάκοπα:

«Όταν ο Σίλλερ κι εγώ διοικούσαμε το θέατρο, είχαμε το μεγάλο προνόμιο να ανεβάζουμε θερινές παραστάσεις στο Lauchstädt. Εκεί είχαμε ένα επίλεκτο κοινό που δεν ανεχόταν παρά μόνο το καλύτερο. Έτσι επιστρέφαμε στη Βαϊμάρη έχοντας εξασκηθεί στα σπουδαιότερα έργα και μπορούσαμε να επαναλάβουμε τις θερινές μας παραστάσεις κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Εκτός αυτού το κοινό της Βαϊμάρης είχε εμπιστοσύνη στη διοίκησή μας κι όταν ακόμα δεν μπορούσαν να εκτιμήσουν κάτι ήξεραν πως δρούσαμε βάσει ενός ανώτερου οράματος». (Τετάρτη 26 Ιούλη 1826).

«Μετά συζητήσαμε για όλα εκείνα τα χρόνια που εργάστηκε στο θέατρο κι όλον εκείνο τον χρόνο που πήγε χαμένο για τη λογοτεχνική παραγωγή του. «Ναι, είπε, μπορεί να έχασα από τα γραψίματά μου, αλλά όταν το αναλογίζομαι δεν μετανοιώνω. Πάντα πίστευα πως ό,τι έκανα ήταν συμβολικό. Το ίδιο θα μετρούσε για εμένα αν κατασκεύαζα βάζα και πιατέλες». (Κυρ. 2 Μάη 1824)

«Η συζήτηση στράφηκε στο θέμα της θεατρικής διανομής κι ο Γκαίτε έκανε, εκτός των άλλων και τις ακόλουθες παρατηρήσεις:
Είναι μεγάλο λάθος να θεωρούμε πως ένα αδιάφορο έργο μπορεί να παιχτεί από μέτριους ηθοποιούς. Ένα δεύτερο ή τρίτο έργο μπορεί να βελτιωθεί πολύ αν δουλευτεί από πρώτης τάξεως ταλέντα και να βγει κάτι πολύ καλό από όλη αυτήν την υπόθεση. Αλλά αν ένα μέτριο έργο παιχτεί από μέτριους ηθοποιούς αναμφίβολα θα βγει ένα κακό αποτέλεσμα.
Οι δεύτερης κατηγορίας ηθοποιοί είναι εξαιρετικοί στα σπουδαία έργα. Έχουν το ίδιο αποτέλεσμα με τις φιγούρες που μισοκρύβονται στις σκιές σε έναν πίνακα. Βοηθούν εξαιρετικά να αναδειχθούν εκείνοι που έχουν το ατόφιο φως».
(Πέμπτη 14 Απρίλη 1825).

Ο Γκαίτε έχει γνώμη για τα πάντα. Και φυσικά η γνώμη του είναι πάντα η «σωστή». Είναι τόσο πεισματάρης που συχνά γίνεται γραφικός. Η μεγάλη του εμμονή, που φτάνει στα όρια της μεγαλομανίας είναι η λεγόμενη «θεωρία των χρωμάτων». Απεχθάνεται τον Νεύτωνα, απορρίπτει κάθε λογικό επιστημονικό επιχείρημα, επειδή του καρφώθηκε στο μυαλό μια εντελώς απίθανη και αυθαίρετη ερμηνεία για το τί είναι φως και σκοτάδι και τί είναι το χρώμα και επιμένει να την υποστηρίζει και φυσικά να γελοιοποιείται. Θεωρεί πως το μαύρο - σκοτάδι είναι χρώμα όπως και το λευκό – φως. Αυτά δύο συνθέτουν δύο αντιθετικούς πόλους και όσα χρώματα είναι πιο κοντά στο μαύρο είναι σκούρα και όσα πιο κοντά στο λευκό είναι φωτεινά.

«Και πώς οι αρχές του Νεύτωνα εξηγούν αυτό το τόσο απλό φαινόμενο; Αυτό καλύτερα να μη το μάθεις. Η εξήγησή τους είναι τόσο βλακώδης κι ένα γερό μυαλό μπορεί να πάθει ζημιά, αν καταπιαστεί με αυτές τις σαχλαμάρες». (20 Δεκ 1826).

Ο Γκαίτε φύσει και θέσει είναι συντηρητικός. Φυσικά νευριάζει όταν τον αποκαλούν έτσι, αλλά είναι ξεκάθαρος ο τρόπος που βλέπει τα πράγματα. Για να υπάρχει τάξη στον κόσμο, πρέπει, κατά τη γνώμη του, να υπάρχει μια ιεραρχία, μια υποταγή αυτού που θεωρεί ο ίδιος ως κατώτερο σε εκείνο που αυτός ορίζει ως ανώτερο. Σε ένα σημείο, νομίζω πως τα όσα λέει φωτίζουν ξεκάθαρα τον τρόπο που βλέπει τα πράγματα:

«Αν ένας άνδρας έχει αρκετή ελευθερία για να ζει καλά και να εργάζεται επάνω στην τέχνη του, έχει αρκετά. Κι αυτό είναι κάτι που όλοι μπορούν να το αποκτήσουν πανεύκολα. Κι έπειτα όλοι μας είμαστε ελεύθεροι υπό όρους τους οποίους πρέπει να τηρούμε. Ο πολίτης είναι τόσο ελεύθερος όσο κι ο ευγενής, όταν περιορίζεται στα όρια που του επέβαλε ο θεός, τοποθετώντας τον σε αυτήν την βαθμίδα. Ο ευγενής είναι τόσο ελεύθερος όσο κι πρίγκιπας. Πέρα από ορισμένα τελετουργικά της αυλής μπορεί να αισθάνεται ίσος. Η ελευθερία δεν συνίσταται στο να αρνούμαστε οτιδήποτε ανώτερο από εμάς, αλλά στο να σεβόμαστε κάτι που στέκεται σε ανώτερη θέση από εμάς». (Πέμπτη 18 Γενάρη 1827).

Άλλα ενδιαφέροντα θέματα που αναφέρει είναι ας πούμε το χαμένο χειρόγραφο του Ντιντερό με τίτλο ο «ανηψιός του Ραμώ». Στα 1805 κυκλοφόρησε μια μετάφρασή του από τον Γκαίτε:

«Κουβεντιάσαμε για το έργο με τίτλο «Ο ανηψιός του Ραμώ (Rameau Neffe)» το πρωτότυπο του οποίο εδώ και χρόνια είναι χαμένο. Πολλοί γερμανοί πιστεύουν πως το πρωτότυπο δεν υπήρξε ποτέ και πως όλα είναι επινοήσεις του Γκαίτε. Ωστόσο ο Γκαίτε επιβεβαιώνει πως δεν θα μπορούσε να μιμηθεί το πνευματώδες στυλ του Ντιντερό και πως ο γερμανικός Ραμώ δεν είναι άλλο από μια πολύ πιστή μετάφραση». (Παρασκευή 1 Απριλίου 1823).

Τελικά το πρωτότυπο χειρόγραφο ανακαλύφθηκε στα 1891 από τον Georges Monval σε ένα παλαιοβιβλιοπωλείο στο Παρίσι. Ως τότε όμως οι Γάλλοι χρησιμοποιούσαν μια μεταγραφή από την γερμανική μετάφραση!

Τον Φλεβάρη του 1827 ο Γκαίτε δέχεται επίσκεψη από τον φίλο του Αλεξάντερ φον Χούμπολτ και συζητούν για το ενδεχόμενο της κατασκευής ενός περάσματος στον Ισθμό του Παναμά έτσι ώστε να ενωθεί ο Ειρηνικός με τον Ατλαντικό Ωκεανό σε εκείνο το σημείο. Ο Γκαίτε ενθουσιάζεται και κάνει λόγο επίσης για την προσδοκία δημιουργίας μιας αντίστοιχης διώρυγας στο Σουεζ. Τελικά η διώρυγα του Παναμά έγινε στα 1907 – 1913 και του Σουέζ 1859 – 1869.

Κάθε επίσκεψη λοιπόν στο σπίτι του Γκαίτε κρύβει και κάτι ενδιαφέρον. Αυτός ο άνθρωπος είχε τον χρόνο και τη θέληση να καταπιάνεται με τα πάντα. Σε κάποιο σημείο αρχίζει μαθήματα τοξοβολίας με τον Έκερμαν και βρίσκει στην αποθήκη με τις συλλογές του ένα τόξο που του είχαν κάνει παλιότερα δώρο, και βγαίνουν στον κήπο να το δοκιμάσουν με ενθουσιασμό μικρού παιδιού.

Είναι ξεκάθαρο πως η ζωή και η συμπεριφορά του Γκαίτε παρουσιάζεται ωραιοποιημένη. Αλλά είναι επίσης βέβαιο πως αυτός ο άνθρωπος είχε μια άσβεστη δίψα για ζωή και μια ατελείωτη περιέργεια για τον κόσμο γύρω του. Κάποια στιγμή θα καταπιαστώ και με τον δεύτερο τόμο που περιγράφει τις τελευταίες στιγμές της ζωής του συγγραφέα.