Ρεαλιστική Τριλογία: Μεταθανάτιες αναμνήσεις του Μπρας Κούμπας - Κίνκας Μπόρμπα - Δον Κασμούρο, Machado de Assis

Machado de Assis, Μαρία Παπαδήμα (μετάφραση)
Ρεαλιστική Τριλογία: Μεταθανάτιες αναμνήσεις του Μπρας Κούμπας - Κίνκας Μπόρμπα - Δον Κασμούρο
1003 σελ.
Gutenberg 2017
ISBN13 9789600118421


1/4/17

Μυστηριώδες βιβλίο ο “Δον Κασμούρο”!

Ξεκίνησα από το τέλος, γιατί ο τόμος της συγκεκριμένης έκδοσης του Gutenberg περιλαμβάνει τρία ξεχωριστά μυθιστορήματα και η αλήθεια είναι πως τον αγόρασα γιατί καιρό τώρα ήθελα να διαβάσω τον “Δον Κασμούρο”. Καλύτερη μεταφράστρια από τη Μαρία Παπαδήμα δεν θα μπορούσε να υπάρξει γι’ αυτό το έργο. Και οι υποσημειώσεις στο τέλος του βιβλίου (δεδομένου πως πρόκειται για ένα τέρας 1002 σελίδων) μου φάνηκαν χρήσιμες και κατατοπιστικές.

Ρεαλιστικό δεν είναι αυτό το έργο κι όσοι το εντάσσουν σε αυτήν την κατηγορία δεν κατανοώ τί νόημα προσδίδουν στον ρεαλισμό. Ωστόσο θυμίζει αμυδρά τη φιλοσοφία που διέπει ένα από τα πρώιμα μυθιστορήματα του Zola, την Madeleine Férat, αν και εκείνο το είχα βρει ανυπόφορο. Εδώ πρόκειται για κάτι άλλο. Κάτι μέσα μου, μου λέει πως κάτι δεν πάει καλά με αυτήν την ιστορία. Μοιάζει να ξεκινάει για να πει κάτι - μια πρώτη ιστορία. Και μετά καταλήγει να λέει μια άλλη, διαφορετική ιστορία αλλά κρατάει τους ήρωες και τον περιβάλλον της πρώτης. Είμαι καχύποπτη καθώς μετά το “Κόκκινο και το Μαύρο” πιστεύω σε μια θεωρία που πρεσβεύει πως μπορεί ένα λογοτεχνικό ατύχημα να βγάλει αριστουργήματα. Κι αυτή η ιστορία του Machado de Assis είναι αριστούργημα, αλλά τί ακριβώς είναι; Ωστόσο θα μπορέσω να σιγουρευτώ μόνο, όταν θα έχω διαβάσει κι άλλα έργα του, μόνο μέσα από την καλύτερη γνωριμία με αυτόν τον συγγραφέα θα καταφέρω να κατανοήσω τις τεχνικές, τα μοτίβα, τη φιλοσοφία, τον τρόπο σκέψης του.

Εύχομαι να το διαβάσουν κι άλλοι φίλοι, γιατί από όσες κριτικές διάβασα, δεν έβγαλα άκρη. Δεν με βοήθησαν ιδιαίτερα. Λοιπόν θα ήθελα να γράψω κάποιες σκέψεις μου και να τις μοιραστώ μαζί σας.

Πρώτα από όλα ο ρυθμός του βιβλίου είναι παράξενος. Αυτό είναι που με έκανε να σκεφτώ την εκδοχή των δύο ιστοριών, όπου η δεύτερη έχει δεθεί στην ουρά της άλλης και έτσι προκύπτει ένας αλλόκοτος και γοητευτικός συνδυασμός. Μοιάζει στην αρχή με μια συμβατική ιστορία αγάπης. Χωρίς ιδιαίτερα δράματα και χωρίς έντονες συναισθηματικές διακυμάνσεις, όλα είναι εσωτερικευμένα, οι χαρακτήρες δίνονται με τρόπο που να μοιάζουν ακέραιοι και αληθινοί, αλλά συνάμα έχουν μια απλή δομή και ο καθένας, ζει και δρα σύμφωνα με τη ψυχολογία και την ιδιοσυγκρασία του. Οι κεντρικοί ήρωες είναι δύο παιδιά. Μεγαλώνουν μαζί και κάποια στιγμή καταλαβαίνουν πως ανάμεσά τους υπάρχει κάτι περισσότερο από μια απλή φιλία. Η ζωή τους εξελίσσεται όπως θα ήταν αναμενόμενο. Και ξαφνικά, χωρίς καμία εμφανή (και τονίζω τη λέξη “εμφανή”) προετοιμασία μέσα στις τελευταίες 30 σελίδες από τις 300 συνολικά του μυθιστορήματος... Μπάμ! Αλλάζει η πορεία της ιστορίας και γίνεται κάτι άλλο. Δεν μπορώ να κατανοήσω τον ήρωα, δεν μπορώ καν να τον αναγνωρίσω, δεν μας δίνεται πουθενά, μια πιθανή αιτία ή εξήγηση αυτής της ανατροπής. Η αλήθεια είναι πως εκ των υστέρων όλοι οι χαρακτήρες, φαίνεται πως έχουν ένα κοινό σημείο, μια φιξαρισμένη ιδέα, που της επιτρέπουν να ορίζει τη ζωή και τις πράξεις τους, αλλά πρόκειται για τις τυπικές εμμονές που έχει ο κάθε άνθρωπος και που σε καμία περίπτωση δεν πρόκειται για κάτι που θα μπορούσε να διαταράξει τις ισορροπίες τους. 'Η μήπως όχι;

Δεν μπορώ να πω περισσότερα, γι’ αυτό το αλλόκοτο μυστήριο χωρίς να προδώσω την εξέλιξη της ιστορίας. Θα επιστρέψω λίγο στον ορισμό του ρεαλισμού. Το έργο αυτό παραείναι ψυχολογικό για να είναι ρεαλιστικό. Δεν πατάει στέρεα στην πραγματικότητα, αλλά την φωτίζει από μια συγκεκριμένη γωνία. Όλα όσα μαθαίνουμε, όλα όσα στην αρχή εκλαμβάνουμε ως πραγματικά, είναι στην ουσία όσα υπάρχουν στο μυαλό του πρωταγωνιστή, του Μπεντίνιο, και στο τέλος μένει να αιωρείται το εξής ερώτημα: Μπορούμε ως αναγνώστες να θεωρήσουμε ως αξιόπιστο αφηγητή τον ήρωά μας; Και το παρανοϊκό είναι πως όσο διαχωρίζεται αυτός ο φανταστικός και επινοημένος αφηγητής από την πένα του συγγραφέα, τόσο περισσότερο ανεξαρτητοποιείται. Μοιάζει να αψηφά τις προθέσεις του συγγραφέα, μοιάζει να μην υπάρχει καν συγγραφέας, ο ήρωας δρα ανενόχλητος παίρνει ο ίδιος την πένα και συνεχίζει την ιστορία! Αυτό δεν είναι ψυχογράφημα. Κι αν είναι, τότε πρόκειται για το πιο αψυχολόγητο ψυχογράφημα στην ιστορία της λογοτεχνίας. Και τελικά είναι αδύνατον να καταλήξουμε σε ένα συμπέρασμα για τί πραγματικά συνέβη... Δηλαδή προσωπικά δεν μπορώ να καταλήξω... Λείπει ένα βασικό στοιχείο, κι αυτό είναι ο κόσμος, η πραγματικότητα έξω από το μυαλό του αφηγητή...

Βαθμολογία θα βάλω αφού διαβάσω και τα άλλα δύο μυθιστορήματα. Κάτι που ωστόσο δεν σκοπεύω να κάνω άμεσα, έτσι κι αλλιώς είναι ξεχωριστές ιστορίες, από όσο έχω καταλάβει τουλάχιστον...

update 27/7/17: Σκέψεις επάνω στις "Μεταθανάτιες αναμνήσεις του Μπρας Κούμπας"

Τώρα είμαι σε θέση να καταλάβω κάπως καλύτερα την έννοια της "τριλογίας" που δένει αυτά τα τρία μυθιστορήματα, έχοντας διαβάσει μετά από τον "Δον Κασμούρο" και τις "Μεταθανάτιες αναμνήσεις του Μπρας Κούμπας". Αυτά τα δύο έργα διαπραγματεύονται το ίδιο ζήτημα από διαφορετική σκοπιά. Και με μεγάλη περιέργεια θα πιάσω κάποια στιγμή στο μέλλον και τον "Κίνκας Μπόρμπα" ο οποίος άλλωστε εμφανίζεται σε αρκετά σημεία του "Μπρας Κούμπας" καθώς αυτούς τους δύο ήρωες του δένει μια ιδιότυπη "φιλοσοφική" φιλία" που μοιάζει περισσότερο με κοινή πνευματική απόκλιση.

Δεν μπορώ ακόμα να πω με βεβαιότητα αν τα τρία αυτά μυθιστορήματα ανήκουν πράγματι στο είδος του μαγικού ρεαλισμού. Μοιάζουν περισσότερο σαν μικρές φιλοσοφικές βινιέτες συγκεντρωμένες μέσα στο πλαίσιο ενός κοινού θέματος, σαν λεπτές μουσικές παραλλαγές ενός μουσικού μοτίβου, που καταφέρνει με αυτόν τον τρόπο να έχει συνοχή, χωρίς να πλατειάζει ακόμα και στις (συχνές) περιπτώσεις που απομακρύνεται από την κεντρική υπόθεση. Σαν τους στοχασμούς του Τρίστραμ Σάντι του Laurence Sterne ή σαν τα επεισόδια των φιλοσοφικών μυθιστορημάτων του Βολταίρου, τον οποίο αδιάκοπα μνημονεύει ο Machado de Assis. Όταν ο συγγραφέας κλείνει τους λογαριασμούς του με τον ρομαντισμό που χαρακτηρίζει όλα τα προγενέστερα έργα του, στα 1881, εμφανίζεται ο Μπρας Κούμπας:

"... σαν το άλογο για το οποίο μιλάνε οι παλιές μπαλάντες που ο ρομαντισμός ανακάλυψε στο μεσαιωνικό κάστρο και τό 'βγαλε να κάνει βόλτες στους δρόμους του αιώνα μας. Το κακό ήταν πως το καταπόνησαν σε τέτοιο βαθμό αυτό το δύστυχο άλογο που χρειάστηκε να το βγάλουν στην άκρη, όπου το ανακάλυψε ο ρεαλισμός, καταφαγωμένο από την ψώρα και τα σκουλήκια, και, από συμπόνια, το μετέφερε στα βιβλία του" σελ. 81

Είναι έργα που διακρίνονται για τον πεσιμισμό, την λεπτή ειρωνεία αλλά και το χιούμορ τους. Βέβαια ο συγγραφέας με την φωνή του ήρωά του ίσως να διαφωνούσε: "Όχι ευαίσθητη ψυχή, δεν είμαι κυνικός, υπήρξα άνθρωπος". Ωστόσο πιστεύω πως από κάποιο σημείο και μετά στη ζωή του, παρατηρούσε τον κόσμο που τον περιέβαλε με ανασηκωμένο φρύδι κρύβοντας κάτω από τη φλεγματική του διάθεση τόσο τις χαρές όσο και τις απογοητεύσεις του. Ίσως η αισιοδοξία του να ενυπάρχει στην σκέψη πως η ζωή αποτελεί μια αιώνια οντότητα που περιέχει όλα εκείνα τα πεπερασμένα όντα τα οποία την αποτελούν, ή αποτελούνται από αυτήν και συνεχίζει ενώ εκείνα κάποια στιγμή παύουν να υπάρχουν. Πάνω κάτω αυτή είναι η φιλοσοφική θεωρία (ή παρωδία φιλοσοφικής θεωρίας, ορθότερα, του Ουμανιτισμού η οποία:

"... δεν απέκλειε τον πόλεμο, την εξέγερση, την απλή γροθιά, την ανώνυμη μαχαιριά, την εξαθλίωση, την πείνα, τις αρρώστιες. Αλλά δεδομένου ότι οι υποτιθέμενες αυτές συμφορές ήταν κατά βάθος παρεξηγήσεις του πνεύματος, καθώς δεν μπορούσαν παρά να είναι εξωτερικές εκδηλώσεις της εσώτερης ουσίας, προορισμένες να μην έχουν καμία επίδραση στον άνθρωπο παρά μόνο ως απλή διακοπή της οικουμενικής μονοτονίας, ήταν σαφές ότι η ύπαρξή τους δεν εμπόδιζε την ανθρώπινη ευτυχία". σελ. 262

Όσο για το χιούμορ που ανέφερα προηγουμένως, μοιάζει σαν κάτι που, αν μπορούσα να επινοήσω έναν όρο, θα το χαρακτήριζα ως σουρεαλιστικό ρεαλισμό, ως κάτι που ακροβατεί ανάμεσα στην τρέλα και την λογική, όπως εκείνος ο αλλόκοτος τύπος που κάνει το σύντομό του πέρασμα στο κεφάλαιο 69:

"Είμαι ο περίφημος Ταμερλάνος, έλεγε. Παλιά ήμουν ο Ρομουάλντο, αλλά αρρώστησα κι έφαγα τόσες τάρτες, τόσες τάρτες, τόσες τάρτες, τόσες τάρτες, που έγινα Τάρταρος, και μάλιστα βασιλιάς των Ταρτάρων. Η τάρτα έχει την ικανότητα να σε κάνει Τάρταρο". σελ. 187 -188

Και γιατί όχι σε τελική ανάλυση; Κι αυτό μπορεί να συμβεί όπως και το να γράψει ένας πεθαμένος τα απομνημονεύματά του. Όλα μέσα στην δημιουργική φαντασία ενός σπουδαίου συγγραφέα είναι πιθανά.
Μακάρι να μεταφραστούν κι άλλα έργα του. Έχει γράψει πολλά πράγματα και όσα κυκλοφορούν στα αγγλικά και στα ελληνικά είναι ελάχιστο τμήμα από το σύνολο του έργου του.

Update 26/11/17

Με την ιστορία του Κίνκας Μπόρμπα τελείωσα τη ρεαλιστική τριλογία του Machado de Assis - ή πιο σωστά θα έπρεπε να ονομαστεί ρεαλιστική παρωδία. Και αυτή κινείται μέσα σε πλαίσια πεσιμιστικά, μια ειρωνική και καυστική απεικόνιση της ανώτερης κοινωνίας της Βραζιλίας του 19ου αιώνα, και εδώ, όπως και στα υπόλοιπα δύο μυθιστορήματα, διερευνάται το ζήτημα της συζυγικής απιστίας, η άνοδος και η πτώση των ανθρώπων, οι μεγάλες ιδέες που σβήνουν και οι μικρές αδυναμίες που καταλήγουν να γίνονται εμμονές.

Ο τίτλος είναι παραπλανητικός, η υπόθεση δεν αφορά τον ιδιόρρυθμο και παρανοϊκό Κίνκας Μπόρμπα που έκανε ένα σύντομο πέρασμα στις Μεταθανάτιες αναμνήσεις του Μπρας Κούμπας αλλά τον αγαθό Ρουμπιάο, τον κληρονόμο του, έναν τέλειο ηλίθιο, όπου βρίσκεται ξαφνικά πλούσιος και απολαμβάνει την μεγάλη ζωή, ένα θύμα, ένας αγράμματος όπως τον αποκαλεί σε μια επιστολή του ο φιλόσοφος πριν πεθάνει, και όπου η θεμελιώδης αδυναμία του είναι ακριβώς αυτή: Αγνοεί τον τρόπο που λειτουργεί ο κόσμος. Στο μεγάλο Βιβλίο της Ζωής δεν διακρίνει παρά μόνο τις λευκές σελίδες.

Υπάρχει βέβαια και κάποιο άλλο πλάσμα, όχι ανθρώπινο, ένα ζώο και συγκεκριμένα ένας σκύλος. Το συνονόματο σκυλί του φιλοσόφου, που κληρονομεί ο Ρουμπιάο είναι με έναν τρόπο μοναδικά τραγικό, το ον εκείνο που ανάμεσα σε όλα τα υπόλοιπα πρόσωπα του μυθιστορήματος έχει τον καλύτερο χαρακτήρα, την μεγαλύτερη συνέπεια και την πλέον ανθρώπινη ιδιοσυγκρασία. Κι από αυτό μονάχα μπορεί κάποιος να καταλάβει την πικρία του συγγραφέα που στο έργο αυτό καταλήγει να γίνει ένας ύμνος στην μισανθρωπία. Μια θλιβερή φάρσα, ένας χορός ρηχών και επιφανειακών πλασμάτων έρμαια στα ένστικτα και στα συμφέροντά τους και μόνο ο σκύλος... Μόνο ο σκύλος είναι ικανός να αγαπάει.

Ο συγγραφέας με τον πιο κομψό και εκλεπτυσμένο τρόπο φτύνει στα μούτρα τις ανθρώπινες κοινωνικές συμβάσεις, εφαρμόζοντας μέσα από τις διηγήσεις του μια θεωρία για τη ζωή, η οποία συνεχίζει και θα συνεχίζει αδιαφορώντας για τους νικητές και τους ηττημένους.

Σε γενικές γραμμές ο συγγραφέας γράφει ιστορίες μέσα σε ιστορίες με μικρά σύντομα κεφάλαια που περιλαμβάνουν συχνά μικρότερα ανεξάρτητα επεισόδια και όλα λειτουργούν ως παραλλαγές μέσα σε ένα κοινό μοτίβο. Η άποψή του για τα ανθρώπινα πράγματα είναι εξόχως απαισιόδοξη και φαίνεται να απεχθάνεται τις ιστορίες με καλό τέλος. Η τρέλα και η λογική, το ασυγκράτητο πάθος και ο ψυχρός υπολογισμός δεν λειτουργούν μέσα στο έργο του ως αντιθέσεις αλλά ως αλληλοεπικαλυπτόμενες εκδοχές της μίας και αυτής πραγματικότητας. Ο συγγραφέας διαλέγει πάντα τον πιο αδύναμο και αναξιόπιστο χαρακτήρα (έναν νεκρό, έναν άβουλο, έναν εμμονικό) και μέσα από τον δικό τους παραμορφωτικό καθρέφτη καταφέρνει να αναπαραστήσει με εξαιρετική ακρίβεια πολλές σκηνές της ανθρώπινης ζωής. Η τεχνική του είναι μοναδική. Δεν έχω ξαναδιαβάσει κάτι παρόμοιο...

Στον νικητή οι πατάτες...