Weird Tales. Vol. I, E.T.A. Hoffmann

E.T.A. Hoffmann, J.T. Bealby (μετάφραση)
Weird Tales. Vol. I
200 pages
PEcho Library 2010
ISBN 1406883379 (ISBN13: 9781406883374)

Ξεκίνησα να διαβάζω αυτήν τη συλλογή διηγημάτων του E.T.A. Hoffmann, προφανώς, εντελώς απροετοίμαστη. Στην πραγματικότητα ήθελα απλώς να έχω μια ιδέα προκειμένου να δω στη συνέχεια την όπερα του Offenbach, με τίτλο "Les contes d'Hoffmann", η οποία βασίζεται σε τρία διηγήματα του συγγραφέα:

1. Der Sandmann (Ο αμμοάνθρωπος, δεν υπάρχει ακριβές αντίστοιχο στα ελληνικά).
2. Rat Krespel (Ο Σύμβουλος Κρέσπελ).
3. Das verlorene Spiegelbild (Η χαμένη αντανάκλαση, η συγκεκριμένη ιστορία δεν συμπεριλαμβάνεται στην παρούσα δίτομη συλλογή, σε αντίθεση με τις δύο πρώτες, αλλά σε κάποια άλλη που θα πιάσω αργότερα, όλες ωστόσο είναι παλαιότερες αγγλικές μεταφράσεις τις οποίες βρήκα αρκούντως βατές).

Από την αρχή αντιλήφθηκα πως κάτι δεν πήγαινε καλά με την ανάγνωσή μου. Δεν μπορούσα να καταλάβω ούτε το νόημα των ιστοριών, ούτε τις προθέσεις του συγγραφέα, ο τίτλος της συλλογής "Weird Tales" (Αλλόκοτες ιστορίες) πιστεύω πως είναι μια πετυχημένη και ακριβής επιλογή που συνοψίζει την εγγενή δυσκολία να κατατάξει κάποιος τα δημιουργήματα αυτού του ιδιόρρυθμου ανθρώπου σε μία ορισμένη κατηγορία.

Χρειάστηκε να κάνω μια μικρή έρευνα γύρω από το έργο και την εποχή του και από ένα σημείο κι έπειτα υποχρεώθηκα να εγκαταλείψω τη γραμμική μου ανάγνωση και να καταφύγω στον Β' τόμο πριν ακόμα ολοκληρώσω τον Α΄, εκεί όπου περιλαμβάνεται η βιογραφία του συγγραφέα, η οποία, αν και αρκετά παρωχημένη ως προς την κριτική του έργου του, αποτελεί σαφώς το βασικότερο ερμηνευτικό κλειδί. Και το πλέον αποτελεσματικό.

Ωστόσο, ακόμα και με αυτόν τον τρόπο, οι απαντήσεις που έλαβα μου δημιουργησαν νέες απορίες - τουλάχιστον όμως έχω καταφέρει να σχηματίσω μια γενική ιδέα (καλύτερο από το τίποτα).

Η συλλογή αποτελεί ανθολόγηση διηγημάτων του συγγραφέα η οποία κυκλοφόρησε στα αγγλικά, στα τέλη του 19ου αιώνα (1885 αναγράφει η δική μου έκδοση - ψηφιοποιημένη από το Project Gutenberg) με μεταφραστή κάποιον John Thomas Bealby, ο οποίος παρέχει και μια σειρά από ενδιαφέροντα και χρήσιμα σχόλια με τη μορφή παραπομπών στο τέλος κάθε ιστορίας. Για τη βιογραφία του συγγραφέα ο Bealby αναφέρει πως αξιοποίησε, κυρίως, δύο γερμανικές πηγές:

E. T. A. Hoffmann’s Leben und Nachlass, von J. G. Hitzig, herausg. von Micheline Hoffmann, geb. Rorer, 5 vols., Stuttgart, 1839
Erinnerungen aus meinem Leben, von Z. Funck C. Kunz, Leipsic, 1836

Ο E. T. A. Hoffmann γεννήθηκε στις 24 Γενάρη του 1776 και πεθανε στις 25 Ιούνη 1822. Μόλις 46 ετών. Αναφέρεται συχνά ως αιτία θανάτου η σύφιλη και ομολογώ πως είχα ήδη αρχίσει μέσα στο μυαλό μου να πλάθω την στερεοτυπική εικόνα μιας βασανισμένης ιδιοφυΐας, ώσπου διάβασα την εισαγωγή του Jack Zipes για την έκδοση: E. T. A. Hoffmann /‎ Alexandre Dumas, Nutcracker and Mouse King and the Tale of the Nutcracker (μετάφραση Joachim Neugroschel εκδ. Penguin Classics, 2007 όπου αναφέρει:

"Είναι αλήθεια πως ο Hoffmann ήταν άρρωστος κατά το τελευταίο μέρος της ζωής του - σωματικά ασθενής εξαιτίας μιας ατροφίας του ήπατος η οποία προκάλεσε μια σταδιακή παράλυση των μελών του. Ακόμα κι εδώ υπάρχει ένας μύθος. Στα 1966 η Gabrielle Wittkop Menardeau συνέχισε να διαδίδει έναν μύθο σχετικά με τον θάνατο του Hoffmann, αποδίδοντάς τον στην σεξουαλική του ζωή και στη σύφιλη, μια φήμη την οποία μια ιντερνετική εγκυκλοπαίδεια συνεχίζει να διαδίδει κατά τον 21ο αιώνα. Τον σκιαγραφούν ως άστατο και αλκοολικό. Αλλά υποστηρίζοντας πως ο Hoffmann ήταν ψυχικά ασθενής, ασύδοτος και αλκοολικός είναι σαν να παραβλέπουμε το γεγονός πως υπήρξε στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ένας συνεπής δημόσιος λειτουργός και δικαστής και πως επίσης εργάστηκε ως μουσικός διευθυντής στην Βαμβέργη, στη Λειψία και στη Δρέσδη και πως τον εκτιμούσαν κάποια από τα μεγαλύτερα πνεύματα της εποχής του - γιατροί, δικαστές, ποιητές, ηθοποιοί, μουσικοί και διοικητικοί υπάλληλοι. Ο Hoffmann δεν ήταν φυσικά ένας άγιος: Αγαπούσε υπερβολικά το κρασί και ίσως να είχε κάποια εξωσυζυγική σχέση. Αλλά σίγουρα δεν υπήρξε παράφρονας και εκκεντρικός, όπως πολλοί βιογράφοι προσπαθούν να τον παραστήσουν".

Αν υπάρχει κάτι μέσα σε όλες τις ιστορίες του Hoffmann αυτό είναι ο ανεξέλεγκτος, παράφορος έρωτας και η ψυχική νόσος που οδηγεί στην καταστροφή και τον αφανισμό. Προσπαθώντας να βρω την αλήθεια κάπου στη μέση νομίζω πως ο συγγραφέας συχνά φορούσε το προσωπείο του εκκεντρικού και σκόπιμα προκαλούσε με τη συμπεριφορά του, αλλά πιστεύω επίσης πως έζησε μια εξαιρετικά δύσκολη ζωή (απορώ μάλιστα που το εύθραυστο σκαρί του άντεξε έστω και τόσο, μέσα στους πολέμους, τις κακουχίες, την απόλυτη ένδεια, την οικονομική και επαγγελματική αστάθεια - έχασε και τη μικρή του κόρη, την οποία αγαπούσε πολύ) και πως οι πολυθρύλητοι έρωτές του ήταν περισσότερο εμμονικά ποθοπλαντάγματα και ιδανικές φαντασιώσεις. Στην σύντομη ζωή του δεν γύρισε ποτέ την πλάτη σε όσους τον αγάπησαν και όσοι τον αγάπησαν παρέμειναν στο πλευρό του ως το τέλος, η σύζυγός του και οι φίλοι του.

Και υπάρχει και κάτι ακόμα που φαίνεται να συνδέει όλες τις ιστορίες του. Η Tέχνη. Αυτήν τη θεότητα λατρεύει και υπηρετεί με παραδειγματική συνέπεια, είναι ο ιδανικός καλλιτέχνης γιατί εμφορείται από αυτήν, από εκείνη ξεκινά και σε εκείνη πάντα καταλήγει. Η τέχνη είναι η ιδανική ερωμένη του και όλα τα υπόλοιπα είναι τρόποι και μορφές μέσα από τις οποίες του αποκαλύπτεται.

Ωστόσο ο Hoffmann, λόγω περιστάσεων υπήξε επίσης πρακτικός άνθρωπος. Χωρίς περιουσία μόνο με το πτυχίο της νομικής (εργάστηκε ως δικαστής και ως δικαστικός υπάλληλος) και το καλλιτεχνικό του ταλέντο (πέρα από τα αμιγώς λογοτεχνικά έργα του, δημοσίευσε επίσης μελέτες και κριτικές σε διάφορα περιοδικά, εργάστηκε ως δάσκαλος του πιάνου, ως σκηνογράφος, ως κειμενογράφος, ως διευθυντής ορχήστρας - ανέβασε μάλιστα και μια δική του, μέτρια, όπερα όσο ζούσε με τίτλο Undine).

Αυτή η αντίθεση υπογραμίζει ως μουσική αντίστιξη ολάκερη τη ζωή του. Το ένα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλο, είναι υποχρεωμένος να ζει ανάμεσα στον κόσμο της τέχνης και παράλληλα να συμβιβάζεται προκειμένου να καλύψει τις πρακτικές ανάγκες του καθημερινού του βίου. Από τη βιογραφία του Bealby, υπάρχει μια αναφορά επάνω σε αυτό το ζήτημα:

"Αναφέρει σχετικά με αυτό το ζήτημα σε μια επιστολή προς τον Hippel (σσ. παιδικός του φίλος), με χρονολογία 12 Μαρτίου 1815: Μου είναι αδύνατο να καταπνίξω το ενδιαφέρον μου για την τέχνη. Και αν δεν είχα να φροντίζω για την αγαπημένη μου σύζυγο και αν δεν είχα ως καθήκον να προσπαθώ να της εξασφαλίσω μια άνετη ζωή μετά από όλα όσα περάσαμε οι δυο μας, θα προτιμούσα να ξαναγίνω μουσικοδιδάσκαλος παρά αυτό που περνάω τώρα με την καταπίεση της ζωής ενός δικαστικού".

Μια άλλη πτυχή αυτής της αντίθεσης περιγράφει με εξαιρετικά ειρωνική διάθεση στο διήγημα τίτλο "Artushof" (Η αίθουσα του Αρθούρου) όπου στην ουσία επικρίνει όσους βλέπουν την τέχνη ως μια πολυτέλεια και όχι ως μια ουσιώδη ψυχική ανάγκη:

"Θα συμφωνήσεις μαζί μου - συνέχισε ο ανιψιός αφού πρώτα ρούφηξε μια πρέζα ταμπάκο και φτερνίστηκε δυο φορές - θα συμφωνήσεις μαζί μου πως η τέχνη διακοσμεί τη ζωή μας με άνθη. Διασκέδαση, ψυχαγωγία μετά τις ώρες της σοβαρής εργασίας - αυτός είναι ο θαυμαστός σκοπός όλων των καλλιτεχνικών προσπαθειών. Και η επίτευξη αυτού του στόχου είναι πληρέστερη εκεί όπου τα αποτελέσματα της τέχνης πλησιάζουν την αριστεία. Αυτός είναι ο σκοπός της ζωής. Γιατί μόνο ο άνθρωπος που επιδιώκει την τέχνη μέσα από αυτό το πνεύμα που μόλις τώρα σου περιέγραψα, είναι σε θέση να απολαύσει τις ανέσεις και την ηρεμία. Σε αντίθεση με εκείνους που κόντρα στη φύση βλέπουν την τέχνη ως αυτοσκοπό, ως τον ύψιστο στόχο της ζωής".

Έτσι οι αντιθέσεις είναι ο κύριος, ο βασικός τρόπος για να μπορέσει ο συγγραφέας να αναπτύξει τα λογοτεχνικά μοτίβα που κυριαρχούν στο έργο του:

1. Εμφανίζονται συχνά κακοί γονείς ή κηδεμόνες που ταλαιπωρούν τα παιδιά τους ή τους προστατευόμενούς τους ωστόσο το ίδιο συχνά απεικονίζονται σχέσεις αγάπης ανάμεσα σε ήρωες νέους και άπειρους και ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας που είναι σοφοί, πολυμήχανοι και προστατευτικοί. Συχνά μάλιστα μπορεί ακόμα και το ίδιο πρόσωπο να φέρει τις αντιθετικές ιδιότητες να είναι δηλαδή συνάμα καταπιεστικός και προστατευτικός.

2. Οι γυναίκες χωρίζονται ανάμεσα σε εκείνες που φέρουν πνεύμα πρακτικό, είναι σε θέση να αξιοποιήσουν τα προϊόντα της ορθής λογικής, κατανοούν τις κοινωνικές συμβάσεις και μπορούν με μεγάλη άνεση να ζήσουν ευτυχισμένα μέσα σε αυτόν τον κόσμο, και σε εκείνα τα εύθραυστα φασματικά πλάσματα που το εξαιρετικά ευαίσθητο νευρικό τους σύστημα τις παγιδεύει σε έναν κόσμο ονείρων και φαντασιώσεων.

3. Αλλόκοτες ιδιοφυΐες με δαιμονικό χαρακτήρα εμφανίζονται συχνά μέσα στο έργο του συγγραφέα, αστρολόγοι, αλχημιστές, υπνωτιστές, πειραματιστές, παρανοϊκοί καλλιτέχνες, μορφές κολασμένες και μυστηριώδεις.

4. Κάποτε, η αφορμή για μια ιστορία προέρχεται από ένα πραγματικό πρόσωπο, ένα αληθινό ιστορικό γεγονός ή ένα υπαρκτό έργο τέχνης. Ο συγγραφέας δεν αρκείται μόνο στο να περιγράφει το παρελθόν, πολλές ιστορίες του εκτυλίσσονται μέσα στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής του - αυτό μπορεί να μην είναι ιδιαίτερα εμφανές για έναν σημερινό αναγνώστη, ωστόσο έχουν μια φρεσκάδα που πιθανώς να συνέβαλε στον τρόπο πρόσληψης του έργου του από τους σύγχρονούς του.

5. Στοχασμοί επάνω στη φύση και τις ιδιότητες της τέχνης, η τέχνη ως εμμονή ως άπιαστο και η ζωή των καλλιτεχνων σε αντίθεση με την ζωή των πρακτικών ανθρώπων, όπως προαναφέρθηκε, υπάρχουν παντού μέσα στο έργο ως θεματολογικός και ιδεολογικός πυρήνας.

6. Η ψυχική νόσος. Ο ίδιος βλέπει τη ψυχολογική κατάρρευση ως μία έμφυτη προδιάθεση που φέρουν ορισμένοι άνθρωποι και είναι συνεπώς καταδικασμένοι να κουβαλούν από την ημέρα της γέννησής τους τον σπόρο της καταστροφής τους. Αλλά είναι οι εξωγενείς παράγοντες που θέτουν σε κίνηση αυτόν τον μηχανισμό που οδηγεί στον αφανισμό. Μια τραυματική εμπειρία κρυμμένη στα βάθη της παιδικής ηλικίας, ένα νοσηρό περιβάλλον, το γήρας και οι κακουχίες της ζωής ή ένα κακόβουλο πρόσωπο με επιρροή επάνω στον ασθενή κτλ. Δεν είναι τυχαίο πως ο Sigmund Freud έγραψε μια μελέτη με τίτλο: Unheimliche (Το αφύσικο) αναπτύσσοντας μια ψυχαναλυτική θεωρία του επάνω στην ανάλυση του διηγήματος Der Sandmann (Ο αμμοάνθρωπος) του Hoffmann.

7. Το αφύσικο, που δεν είναι κάτι το ακραία τερατώδες, αλλά δεν είναι ωστόσο και απολύτως φυσιολογικό είναι άλλο ένα θέμα που υπάρχει στο έργο του συγγραφέα, ως στοιχείο τρόμου και απόκλισης από την πραγματικότητα. Παρατήρησα πως συχνά αγαπά να μεταμφιέζει τους ήρωές του, ένας άσχημος νάνος μεταμορφώνεται σε μια συμπαθητική, μικροσκοπική γυναίκα, ένας γέρος επαναστατεί με τον εαυτό του βλέποντας την θεατρική εκδοχή του να παριστάνεται από έναν ταλαντούχο ηθοποιό, ένα νεαρό αγόρι, η ομοιότητα του οποίου με το πορτραίτο της υποτιθέμενης αδερφής του προκαλεί ερωτική έλξη σε έναν καλλιτέχνη, ένα μουσικό όργανο φέρει κάτι από τις ψυχικές ιδιότητες μιας άρρωστης νέας, ένας μηχανικό κατασκεύασμα με ανθρώπινο περίβλημα... Δεν έχω καταλάβει ακόμα πώς λειτουργεί ακριβώς αυτό το μοτίβο. Αλλά όλα είναι σκιές ή υποκατάστατα του πραγματικού. Αυτό κάποιες φορές είναι αστείο, κάποιες σπαραξικάρδιο και ορισμένες φορές είναι ομολογουμένως τρομαχτικό και απόκοσμο.

8. Η άπιαστη Ιταλία την οποία ποτέ δεν κατάφερε να επισκεφθεί είναι ένα από τα μεγάλα απωθημένο του Hoffmann. Περιγράφει με ακρίβεια ιταλικές τοποθεσίες για τις οποίες έχει μελετήσει πολύ χωρίς ωστόσο να τις έχει δει ποτέ με τα ίδια του τα μάτια.

Στον πρώτο τόμο της συγκεκριμένης συλλογής την οποία κατέβασα από το Project Gutenberg http://www.gutenberg.org/ebooks/31377 υπάρχουν οι εξής ιστορίες:

1. The Cremona Violin (Rat Krespel στο πρωτότυπο, Ο σύμβουλος Κρέσπελ) δημοσιεύτηκε στην συλλογή διηγημάτων Die Serapionsbrüder (Η αδελφότητα του Σεραπίωνα). Ο σύμβουλος μιας επαρχιακής πόλης Krespel είναι ιδιόρρυθμος, ωστόσο όλοι φαίνεται να τον εκτιμούν, παραβλέποντας τις παραξενιές του. Ο νεαρός ήρωας που αφηγείται την ιστορία προσπαθεί να ανακαλύψει ποιο είναι το μυστικό που κρύβεται πίσω από την εκκεντρική περσόνα του συμβούλου και έτσι ξετυλίγεται η αλλοκοτη και τραγική ιστορία της ζωής του.

2. The Fermata (Die Fermate, Η κορώνα σσ: μουσικό σύμβολο)δημοσιεύτηκε και αυτό στη συλλογή διηγημάτων Die Serapionsbrüder (Η αδελφότητα του Σεραπίωνα). Μια ανάλαφρη και αστεία ιστορία για τα καπρίτσια και τις ιδιοτροπίες που εμφανίζουν συχνά στη συμπεριφορά τους οι καλλιτέχνιδες - πριμαντόνες, με αφορμή τον ομώνυνο πίνακα του Johann Erdmann Hummel.

3. Signor Formica (Signor Formica, Σινιόρ Φορμίκα) επίσης από την συλλογή Die Serapionsbrüder. Από τις πιο αστείες και ευχάριστες ιστορίες που έχω διαβάσει. Μια επινοημένη ιστορία όπου ωστόσο πρωταγωνιστεί ένα ιστορικό πρόσωπο, ο ιταλός ζωγράφος του μπαρόκ, Salvator Rosa, και οι περιπέτειές του καθώς προσπαθεί να βοηθήσει τον νεαρό ερωτοχτυπημένο φίλο του. Η ιστορία φαίνεται να αντλεί την έμπνευσή της από την παράδοση της Commedia dell'arte.

4. The Sandman (Der Sandmann, Ο αμμοάνθρωπος) από την συλλογή Die Nachtstücke (Νυχτερινά Κομμάτια). Από όλα τα διηγήματα αυτού του τόμου, ετούτο μαζί με τον Rat Krespel με δυσκόλεψαν περισσότερο. Βρήκα μια μελέτη με τίτλο "A Study of the Major Novellas of E. T. A. Hoffmann" της Birgit Röder η οποία αναφέρει διάφορες πιθανές ερμηνείες του έργου, ψυχαναλυτικές, γλωσσολογικές - συμβολιστικές, πρώτο - φεμινιστικές, αισθητικές, μέχρι που τελικά ανακάλυψα προς μεγάλη μου ανακούφιση πως ο Hoffmann την έγραψε ως ένα καλοκαρδο πείραγμα προς έναν αγαπημένο του φίλο (τον ρομαντικό συγγραφέα Friedrich de la Motte Fouqué) ο οποίος κάποτε εκθείασε με πάθος μια άχαρη και ψυχρή νέα ερχόμενος σε κόντρα με τους υπόλοιπους φίλους της συντροφιάς του. Η ιστορία αυτή πρωτίστως είναι γραμμένη με διαθέση περιπαιχτική, χιουμοριστική, με σκόπιμα τονισμένο το δραματικό στοιχείο σε σημείο που να γίνεται εμφανής η γελοιότητα του πράγματος.

5. The Entail (Das Majorat, νομικός όρος που σημαίνει, κατά προσέγγιση, το αναπαλλοτρίωτο κληροδότημα) κι αυτό από τη συλλογή Die Nachtstücke (Νυχτερινά Κομμάτια). Μια σκοτεινή, γοτθική ιστορία, ένα οικογενειακό δράμα με τραγική κατάληξη, ένα παράδειγμα για το πού μπορεί να οδηγήσουν οι έμμονες ιδέες τους ανθρώπους. Κάπως άνισο αλλά ιδιαίτερα ατμοσφαιρικό.

6. Arthur's Hall (Der Artushof, η αίθουσα του Αρθούρου) από την συλλογή Die Serapionsbrüder. Μια πανέξυπνη σπουδή επάνω στον έρωτα και την τέχνη, την σύγκρουση ανάμεσα στα πρακτικά και τα καλλιτεχνικά πνεύματα.