Ελευθέριος Βενιζέλος, Ο άνθρωπος, ο ηγέτης: Βιογραφία τόμος Β', Νικόλαος Εμμ. Παπαδάκης (Παπαδής)

Ελευθέριος Βενιζέλος, Ο άνθρωπος, ο ηγέτης: Βιογραφία τόμος Β', Νικόλαος Εμμ. Παπαδάκης (Παπαδής)
εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθληνα 2017
522 σελ



Όταν στα 1917 ο Βενιζέλος επιστρέφει στην εξουσία τα πράγματα είναι ιδιαίτερα άσχημα για τη διαιρεμένη χώρα. Ο ίδιος ο συγγραφέας δεν παραλείπει (καίτοι παραθέτει μια σειρά από δικαιολογίες) να παραδεχτεί πως υπήρξαν αντίποινα, για την καταστολή της εσωτερικής αντίδρασης:

«Η επιβολή έκτακτων μέτρων ανατέθηκε σε ειδικές επιτροπές ασφαλείας, που λειτουργούσαν σε κάθε νομό. Η απειλή ενός ανοιχτού εμφυλίου πολέμου, ο πολεμικός αγώνας και οι έκτακτες συνθήκες που επικρατούσαν είχαν διαμορφώσει κλίμα έντασης, φανατισμού και αντεκδικήσεων [….] Στο κλίμα του αμοιβαίου μίσους και του Διχασμού υπήρξαν πάντως, μελανά σημεία, όπως ότι διώχθηκαν και αθώοι πολίτες, μόνο και μόνο επειδή ήταν αντιβενιζελικοί». (σελ. 633 – 635)

Ωστόσο, ενώ στα πεδία των μαχών κρίνεται η έκβαση του Α΄ παγκοσμίου πολέμου, η κλίκα του Κωνσταντίνου συνεχίζει το έργο της υπονόμευσης:

«Οι βασιλόφρονες αναζωπύρωναν τη φωτιά της εμφύλιας διαμάχης και δεν ήταν διατεθειμένοι να προσφέρουν έστω μια ανακωχή. Πολλοί αξιωματικοί, αντί να αφιερώσουν τις δυνάμεις τους στην εκπαίδευση και την προετοιμασία των στρατιωτών για τη μάχη, επιδίδονταν σε απροκάλυπτη πολιτική δραστηριότητα και παρότρυναν τους οπλίτες να λιποτακτήσουν ή να αυτομολήσουν στον βουλγαρικό στρατό. Η βασιλική συνωμοσία εκπορευόταν από την Ελβετία, με εγκεφάλους της τον ίδιο τον Κωνσταντίνο, ο οποίος μαζί με τον Θεοτόκη, σχεδίαζαν την αυτομόληση δύο σωμάτων στρατού στη βουλγαρική παράταξη».

Καθώς ο πόλεμος τελειώνει και η Ελλάδα πλέον βρίσκεται στο πλευρό των νικητών, ο Βενιζέλος καταφέρνει να κερδίσει πολλές από τις αξιώσεις της χώρας, υπογράφοντας τον Αύγουστο του 1920 την συνθήκη των Σεβρών. Ωστόσο τα πράγματα στο εσωτερικό δεν πάνε καθόλου καλά με αποκορύφωμα την απόπειρα δολοφονίας εναντίον του Βενιζέλου:

«Τα μεγάλα αυτά διεθνή γεγονότα, ωστόσο δεν επέδρασαν στην ομαλοποίηση της εσωτερικής κατάστασης στην Ελλάδα. Κάτω από την αστραφτερή επιφάνεια των εθνικών επιτυχιών επιβίωναν τα εμφύλια πάθη, τα οποία συγκλόνιζαν την κοινωνία και καθιστούσαν αγεφύρωτο το χάσμα που χώριζε τις δύο αλληλομισούμενες μερίδες του ελληνικού λαού. Δύο μέρες μετά την υπογραφή της συνθήκης ο Βενιζέλος ενώ ετοιμαζόταν να αναχωρήσει με το Orient Express, από τον Σιδηροδρομικό σταθμό της Λυών στο Παρίσι, με προορισμό τη Μασσαλία κι από εκεί τον Πειραιά, δέχτηκε δολοφονική επίθεση από δύο απότακτους φιλοβασιλικούς αξιωματικούς».

Τα αντίποινα των Βενιζελικών θα οδηγήσουν εκτός των άλλων στη δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη.

Στις εκλογές του Νοέμβρη του 1920 ο Βενιζέλος χάνει την εξουσία και εγκαταλείπει τη χώρα. Την επόμενη χρονιά παντρεύεται σε ηλικία 57 ετών την Έλενα Σκυλίτση μια δυναμική (έως ανυπόφορη ορισμένως) αλλά αφοσιωμένη γυναίκα, η οποία διέθεσε μεγάλο μέρος της τεράστιας περιουσίας της στον πολιτικό αγώνα του συζύγου της.

Ακολουθούν τα θλιβερά γεγονότα της Μικρασιατικής καταστροφής το 1922 που οδηγούν στην παραίτηση Κωνσταντίνου και στη διαδοχή του από τον Γεώργιο Β΄, ο οποίος θα συνεχίσει απρόσκοπτα το έργο του πατέρα του, καίτοι μετά από ένα χρόνο κηρύχθηκε έκπτωτος, μέχρι να επανέλθει στα 1935, πίσω στην εξουσία, με κατακλείδα τη δικτατορία του Μεταξά.

Με την Διάσκεψη της Λωζάνης (1922 – 1923) υπογράφεται ειρήνη ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία και αποφασίζονται ανταλλαγές πληθυσμών. Πρωτεργάτης των διπλωματικών διαπραγματεύσεων είναι ξανά ο Βενιζέλος. Κι όταν στα 1928 επιστρέφει σε ηλικία 65 ετών για να αναλάβει την διακυβέρνηση της χώρας είναι αποφασισμένος να μιλήσει στους Έλληνες με ωμή ειλικρίνεια:

«Δεν θέλησε να είναι ευχάριστος. Και δεν δίστασε να πει ορθά κοφτά, από το προεκλογικό μπαλκόνι, ότι η κυβέρνησή του δεν πρόκειται να κάνει νέες προσλήψεις δημοσίων υπαλλήλων, αφού οι υπηρετούντες ξεπερνούσαν κατά πολύ τον απαιτούμενο αριθμό […] Η δεύτερη αρνητική του δέσμευση αφορούσε τη φορολογία για την οποία παραδέχτηκε ότι ήταν βαριά και άνιση, η κατάσταση του προϋπολογισμού ωστόσο δεν άφηνε περιθώρια για ελαφρύνσεις».

Ακόμα κι έτσι κερδίζει τις εκλογές. Και αναλαμβάνει να ανακουφίσει τους πρόσφυγες:

«Στο Σκοπευτήριο, την Καλογρέζα, το Μοσχάτο, το Θησείο, τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας, το Πολύγωνο, την Κοκκινιά, οι πρόσφυγες ζούσαν σε συνθήκες εξαθλίωσης. Τα έρημα σπήλαια της Δραπετσώνας, καταφύγιο άλλοτε κουρελιασμένων και πεινασμένων ανθρώπων, που ήταν εξαρτημένοι από το όπιο, είχαν μεταβληθεί σε τόπο διαμονής πλήθους αστέγων. Δίπλα τους κυλούσαν ρυάκια με νερά θολά από τις ακαθαρσίες , ενώ η υγρασία διαπερνούσε τα κόκαλα και κατέτρωγε τις σάρκες τους. Παρόμοιες σκηνές αντίκρυζε κανείς στα Ταμπούρια, την παλιά Κοκκινιά και κατά μήκος των οδών Πειραιώς και Θηβών. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των γιατρών η θνησιμότητα άγγιζε το 70%» σελ. 920

Μέσα σε όλες τις υπόλοιπες αντιξοότητες ξεσπάει και η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929. Οι δικτατορίες ξεφυτρώνουν στην Ευρώπη, σε ανησυχητικό βαθμό. Και στην Ελλάδα οι στρατιωτικές παρεμβάσεις είναι συχνές. Κινήματα, πραξικοπήματα, ανταρσίες, συνωμοσίες, παρακρατικοί μηχανισμοί σε συνεργασία με ανθρώπους του υποκόσμου. Όλα αυτά που αργότερα θα οδηγήσουν στην μεταξική δικτατορία. Μέρα με τη μέρα η δημοκρατία καταλύεται. Στις εκλογές του Μαρτίου 1933 ο Βενιζέλος χάνει. Τα πράγματα παίρνουν μία ακόμη στροφή προς το χειρότερο καθώς μπαίνει ξανά στο στόχαστρο δολοφόνων. Στις 6 Ιουνίου 1933 θα γίνει απόπειρα κατά της ζωής του καθώς επιβαίνει στο όχημά του με κατεύθυνση από την Κηφισιά στην Αθήνα:

«Οι εφημερεύοντες γιατροί του Ευαγγελισμού δεν πίστευαν στα μάτια τους. Μπροστά τους στεκόταν ένας Βενιζέλος κατάχλωμος, με τα χέρια του ματωμένα από τα τραύματα της Έλενας, που είχε δεχθεί σφαίρες στους μηρούς, την κοιλιακή χώρα και το χέρι. Σε λίγο έφτασε και η Φορντ με τον ετοιμοθάνατο Μαρκάκη. Στο αυτοκίνητο του Βενιζέλου καταμετρήθηκαν σημάδια από 66 σφαίρες».

Από εκεί και πέρα μέχρι την οριστική ταφόπλακα της δημοκρατίας δεν πέρασε πολύς καιρός. Λίγο αργότερα με το κίνημα της 1ης Μαρτίου 1935, ο Βενιζέλος υπογράφει το τέλος της πολιτικής του καριέρας και τον θάνατο της δημοκρατίας. Ο Παπαδάκης προσπαθεί να τον δικαιολογήσει με διάφορα επιχειρήματα, σε αυτό το θέμα ωστόσο θεωρώ πως ο Βενιζέλος συμμετείχε σε ένα πραξικόπημα. Δεν ήταν επανάσταση. Ήταν μια ατυχής επιλογή, μια λανθασμένη κίνηση. Εκεί βέβαια που είχε φτάσει το πράγμα, η κατάσταση ήταν μη αναστρέψιμη:

«Δεν μπορεί να παραβλέψει κανείς ότι στο διάστημα που είχε μεσολαβήσει από την απόπειρα κατά του Βενιζέλου τον Ιούνιου του 1933, μέχρι τις αρχές του 1935 η δημοκρατία είχε εν πολλοίς καταλυθεί [….] Στην πραγματικότητα από το 1933, η χώρα ζούσε υπό τον αστερισμό διαδοχικών μικρών πραξικοπημάτων που εξυπηρετούσαν τον ίδιο σκοπό: την επιβολή της μονοκρατορίας της αδιάλλακτης Δεξιάς στην Ελλάδα. Μικρή σημασία είχε εάν θα εμφανιζόταν με βασιλική πορφύρα ή με φαιά στολή. Ίσως και με τις δύο, όπως και συνέβη τελικά» σελ. 1077

Αυτή είναι η άποψη του Παπαδάκη. Αλλά υπάρχει και η αντίθετη που υποστηρίζει πως η απόπειρα κατά της ζωής του Βενιζέλου είχε συσπειρώσει όλες τις δημοκρατικές δυνάμεις γύρω από το πρόσωπό του και πως λίγο ακόμα χρειαζόταν ώστε να καταρρεύσουν οι αντιβενιζελικοί και όλο το ιδεολογικό τους οικοδόμημα. Με την συμμετοχή ωστόσο του Βενιζέλου στο κίνημα της 1ης Μαρτίου 1935 (είτε το πεις επανάσταση είτε το πεις πραξικόπημα) άνοιξε ο δρόμος για την επιστροφή του βασιλιά και την άνοδο του δικτάτορα Μεταξά στην εξουσία. Ποιος έχει δίκιο; Ποιος έχει άδικο; Σκατά τα έκαναν και οι μεν και οι δε.

Τον Μάρτιο του 1936 πεθαίνει ο Βενιζέλος, εξόριστος στο Παρίσι.

Ό,τι και να του προσάψει κανείς, υπήρξε μια από τις σπουδαιότερες πολιτικές μορφές που έβγαλε αυτός ο τόπος. Άνθρωπος και ευγενής και καλλιεργημένος, με σπάνιο ταλέντο στις διπλωματικές διαπραγματεύσεις, θρυλικός βιβλιοφάγος, που αγαπούσε με πάθος και ειλικρίνεια την Ελλάδα και είχε ένα αυθεντικό όραμα για τον τόπο. Το πολιτικό του ήθος θα έπρεπε να αποτελεί πρότυπο και παράδειγμα για οποιονδήποτε επιθυμεί να ακολουθήσει μια διαδρομή στον πολιτικό στίβο. Αγαπήθηκε και μισήθηκε πολύ. Αγωνίστηκε πολύ. Έγινε αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας του τόπου.

Η συγκεκριμένη βιογραφία είναι καλή και χρήσιμη και φωτίζει μια ιδιαίτερα σκοτεινή περίοδο της Ελληνικής Ιστορίας που έχει αφήσει πληγές στον λαό μας, τα σημάδια των οποίων, έστω και αχνά, είναι ακόμα και σήμερα εμφανή. Η άποψή μου είναι πως αξίζει να διαβαστεί. Ωστόσο θα επαναλάβω πως συχνά ο συγγραφέας δεν καταφέρνει να είναι αντικειμενικός, στα σημεία εκείνα όπου θα όφειλε να ασκήσει αυστηρότερη κριτική στον Κρητικό. Δεν παραχαράσσει την αλήθεια. Δεν λέει ψέματα. Αλλά προσπαθεί υπέρ το δέον να φωτίσει τα καλά και να δικαιολογήσει όλες τις αβλεψίες και τις αδυναμίες του Βενιζέλου. Δεν του προσάπτω κακές προθέσεις. Ούτε και στον Βενιζέλο προσάπτω άλλωστε. Ο Παπαδάκης είναι ένας τίμιος άνθρωπος αφοσιωμένος στην διατήρηση της ιστορικής μνήμης του σπουδαίου Έλληνα πολιτικού. Δεν θα μπορούσε να γράψει διαφορετικά αυτήν την βιογραφία. Και είναι ένα έργο αξιόλογο και καλοδουλεμένο.