Τασία Χατζή, Ενχεντουάννα Η εποχή, η ζωή και το έργο της

Ενχεντουάννα

Η εποχή, η ζωή και το έργο της

Τασία Χατζή

Οδυσσέας, 1988
351 σελ.
ISBN 960-210-001-Χ, ISBN-13 978-960-210-001-1




Ο πρώτος επώνυμος ποιητής της ανθρωπότητας... ήταν γυναίκα.

Η ιστορία της αρχαίας Μεσοποταμίας είναι σχετικά άγνωστη στους περισσότερους Έλληνες, καθώς μας απορροφά η δική μας, ομολογουμένως πλούσια, ιστορία. Κι όμως από αυτόν τον τόπο ξεκίνησε ένα μεγάλο κομμάτι του ανθρώπινου πολιτισμού, συμπεριλαμβανομένου και του δικού μας. Η ιστορία της ξεκινάει κάπου στα 5.300 πΧ με τους πρώτους αστικούς πληθυσμούς που αναπτύχθηκαν στην περιοχή ανάμεσα στους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη. Από τους πρώτους πολιτισμούς που επινόησαν τη γραφή καταγράφοντας την σουμεριακή κι έπειτα την ακκαδική γλώσσα (από τα μέσα της 4ης χιλιετίας πΧ) με την λεγόμενη σφηνοειδή γραφή. Καθώς δεν μπορούσαν να βασίζονται στις βροχοπτώσεις για την ανάπτυξη της γεωργίας επινοήσαν και τελειοποίησαν την κατασκευή έργων άρδευσης και αποστράγγισης και τον έλεγχο των υδάτων με φράγματα και υδραγωγεία. Γι’ αυτο οι μεγαλύτερες πόλεις τους είναι χτισμένες δίπλα στους ποταμούς.

Οι πρώτοι κάτοικοι των μεσοποταμιακών πόλεων, οι Σουμέριοι, οι άνθρωποι με τα μαύρα μαλλιά, έζησαν σε πόλεις κράτη ανάμεσα σε ερημικές ή βαλτώδεις εκτάσεις όπου αποτελούσαν το φυσικό περιβάλλον διάφορων νομαδικών φυλών. Ο πρώτος Σουμέριος που ένωσε όλα τα βασίλεια ήταν ο Εαννάτουμ κι έπειτα ο Ακκάδιος βασιλιάς Σαργών, πατέρας της Ενχεντουάννας πήρε τα σκήπρα της εξουσίας κι επέκτεινε ακόμα περισσότερο την Μεσοποταμιακή αυτοκρατορία.

Οι περισσότεροι ίσως να γνωρίζουμε το Έπος του Γιλγαμές, αλλά σαφώς λιγότεροι έχουν ακουστά για την πρώτη καταγεγραμμένη ποιήτρια της ανθρωπότητας, την Ενχεντουάννα. Την ιστορία της οικογένειάς της, της ζωής της και των περιπετειών της, του λογοτεχνικού της έργου και του πολιτισμού της εποχής της. Και η μελέτη της Χατζή, δυστυχώς δυσεύρετη και εξαντλημένη, φωτίζει τη ζωή, την εποχή και το έργο αυτής της σπουδαίας προσωπικότητας.

Η μελέτη της Χατζή χωρίζεται σε μια εισαγωγή, τέσσερα μέρη, όπου στο τελευταίο παραδίδονται σε ελληνική μετάφραση όλα τα ποιήματα της Ενχεντουάννας με εκτενή σχολιασμό. Αρχικά μας δίνει μια εικόνα για τη θέση της γυναίκας στην αρχαία Μεσοποταμία. Ξεκινώντας με την διαπίστωση πως η έκπτωση της γυναίκας – θεότητας, όπως αυτή απεικονίζεται στο μεσοποταμιακό Πάνθεον ξεκινά όταν γίνεται η μετάβαση από την πρωτόγονη δημοκρατία σε έναν πιο εξελιγμένο πολιτισμό, όπου η γυναίκα στην κοινωνία αποκτά έναν συγκεκριμένο ρόλο, υποδεέστερο του ανδρικού, όπως διαφαίνεται και στα διάφορα νομικά κείμενα της εποχής. Έτσι η συγγραφέας καταλήγει στο εξής συμπέρασμα:

«Οι οφειλές μας στον πολιτισμό της αρχαίας Μεσοποταμίας είναι πολλές και μεγάλες: η γραφή, η νομοθεσία, η τήρηση αρχείων, η επιστολογραφία, η λογοτεχνία, η ιστοριογραφία, η εκπαίδευση, η διαίρεση του χρόνου σε έτη, μήνες, εβδομάδες, ημέρες και ώρες, ο τροχός της αγγειοπλαστικής, το τροχοφόρο όχημα, το ιστιοφόρο, η άλγεβρα, η αστρονομία, η ιατρική, η οργάνωση του πρώτου συστηματικού ανθρωπομορφικού πανθέου, οι βασικοί μύθοι του ανθρώπινου πολιτισμού, όπως η δημιουργία του σύμπαντος, η δημιουργία του ανθρώπου από τον πηλό, ο μύθος του παραδείσου, ο μύθος του κατακλυσμού, ο μύθος του Κάτω Κόσμου και της καθόδου στον Άδη, ο μύθος του Κάιν και του Άβελ, η έννοια του προσωπικού θεού και η έννοια των καταστροφών, των πληγών και της θείας κατάρας. Σε αυτές τις οφειλές μας νομίζω ότι θα πρέπει να προσθέσουμε και ορισμένες ακόμα: Την οργάνωση της πατριαρχίας, την παγίωση των φυλετικών ρόλων, το μύθο της γυναικείας κατωτερότητας και τον μισογυνισμό».

Στη συνέχεια της μελέτης αναφέρονται διάφορα επαγγέλματα που μπορούσαν να ασκούν οι γυναίκες ανάλογα με την τάξη τους, ως ιέρειες, τραγουδίστριες και μουσικοί, μαμές και ιατρίνες, γραφείς (σπανιότερα), οικονόμοι, έμποροι ενώ οι σκλάβες ήταν υποχρεωμένες να ασκούν πολύ πιο βαριές εργασίες, στην οικοδομή, γεωργία και κτηνοτροφία, υφαντουργία, ζυθοποιία κτλ. Οι γυναίκες που ασχολούνταν με ιερατικά επαγγέλματα, ήταν ψάλτριες και αοιδοί, θρηνωδοί, οι ιερόδουλες της θεάς Ιστάρ, και οι λεγόμενες «Ναντίτου» μοναχές που ζούσαν κοινοβιακά σε διάφορα μοναστήρια, παραμένοντας άτεκνες.

Οι ναοί στην αρχαία Μεσοποταμία λειτουργούσαν ως αυτόνομα και ανεξάρτητα ιδρύματα, διέθεταν γαίες και ακίνητη περιουσία, πολυπληθές προσωπικό και αποθήκες με τρόφιμα και αγαθά και αποτελούσαν καταφύγιο για τους απόρους, τις χήρες και τα ορφανά, η οποίοι ωστόσο δεν απολάμβαναν τις καλύτερες συνθήκες διαβίωσης:

«...οι μεγάλες μάζες της εργατικής δύναμης των ναών αποτελούνταν από άτομα χωρίς οικογένεια, χήρες ορφανά, γέρους ιδιαίτερα γριές, στείρες και άτεκνες γυναίκες, ανάπηρους, ειδικά τυφλούς και κουφούς, ζητιάνους, αλήτες, πόρνες, νόθα έκθετα κι αφιερωμένους. Ο ναός προφανώς χρησίμευε ως άσυλο για όλους αυτούς τους φτωχούς, ανεπιθύμητους και απόβλητους ανθρώπους».

Κορυφή στην διοικητική και θεσμική ναϊκή πυραμίδα ήταν οι αρχιέρειες, οι οποίες αντιπροσώπευαν την σύζυγο του θεού, στον οποίο ήταν αφιερωμένος ο ναός και εκτελούσαν την τελετή της «Ιερογαμίας» («κατά την εκλογή κι ενθρόνιση της νέας αρχιέρειας») της ένωσής τους δηλαδή με τον βασιλιά, ο οποίος ήταν ο εκπρόσωπος του θεού, στην γη. Αργότερα, οι τελετές αυτές απέκτησαν συμβολικό χαρακτήρα, με την υποκατάσταση και εκπροσώπηση λατρευτικών ειδώλων. Άλλα καθήκοντα των αρχιερειών ήταν τέλεση προσευχών υπέρ του βασιλιά, οι καθαρμοί και οι θυσίες και η διαχείριση της ναϊκής περιουσίας καθώς η λατρεία των προγενέστερων νεκρών αρχιερειών.

Πατέρας της Ενχεντουάννας ήταν ο Σαργών (Σάρουκιν) που έζησε και έδρασε κάπου στα 2300 πΧ. Σύμφωνα με τον μύθο που περιβάλλει το όνομά του ήταν γιος κάποιας αρχιέρειας η οποία για να απαλλαγεί από το νόθο, το έριξε στο ποτάμι, μέσα σε ένα καλάθι σφραγισμένο με πίσσα (αυτό θυμίζει έντονα έναν μεταγενέστερο θρησκευτικό μύθο, σχετικό με την ζωή του Μωυσή). Μέσα στο καλάθι τον βρήκε ο νερουλάς Άκκι και τον διέσωσε. Μεγαλώνοντας ο Σαργών μπήκε στην υπηρεσία του βασιλιά της πόλης Κις, στη θέση του οινοχόου, εναντίον του οποίου επαναστάτησε και πήρε την εξουσία. Έπειτα έχτισε την πόλη Ακκάδη κι έχοντας αυτήν ως ορμητήριό του κατέκτησε όλες τις πόλεις – κράτη της Μεσοποταμίας κι όχι μόνον αυτές.

Η Ενχεντουάννα ήταν αρχιέρεια των πόλεων Ουρ και Ουρούκ. Ενσάρκωνε την θεά Νιγκάλ και σύζυγο του φεγγαροθεού Νάννα. Κάποια στιγμή φαίνεται πως καθαιρέθηκε από τα ιερατικά της καθήκοντα και για ένα διάστημα ακολούθησε τον δρόμο της εξορίας, πέφτοντας θύμα κάποια εξέγερσης, μέχρι να αποκατασταθεί στην συνέχεια στα καθήκοντά της από τον διάδοχο του πατέρα της.

Τα ποιητικά έργα της Ενχεντουάννας είναι τα ακόλουθα:

• Μια συλλογή από 42 ναϊκούς ύμνους
• Η επική σύνθεση με τίτλο «Ινάννα και Έμπιχ»
• Ένας ύμνος με τίτλο «Ινάννας Εγκώμιον».
• Ο ύμνος με τίτλο «εξύψωση της Ινάννας» στον οποίο η Ενχεντουάννα αυτοβιογραφείται και εξιστορεί τις περιπέτειές της, ως την θριαμβευτική αποκατάστασή της.

(Η θεά Ινάννα ταυτίζεται με την θεά Ιστάρ και είναι κόρη του Νάννα και της Νιγκάλ).

Όλα τα παραπάνω ποιήματα παρουσιάζονται στο βιβλίο σε πολύ ωραία μετάφραση και σε ειδικό παράρτημα υπάρχουν πλούσια ερμηνευτικά σχόλια. Έτσι ο αναγνώστης μπορεί να κατανοήσει πλήρως το περιεχόμενό τους και τις λογοτεχνικές, ιστορικές και θεολογικές αναφορές τους.

Από όσα διάβασα πολλά με εντυπωσίασαν θα ήθελα αναφερθώ ενδεικτικά στον ναϊκό ύμνο 17 που είναι αφιερωμένος στον ναού του θεού Ντουμούζι, της πόλης Μπαντίμπιρα. Αυτός ο θεός στην Βίβλο έχει το όνομα Ταμούζ, μας πληροφορεί η Χατζή, και από το σημιτικό όνομά του «Άντονι» έγινε γνωστός στα ελληνικά ως Άδωνις. Στα σουμεριακά το όνομά του σημαίνει «Αληθινός γιος» και κάθε χρόνο πεθαίνει και μετά ανασταίνεται εκ νέου. Η θεά Ινάννα είναι η αγαπημένη του και για χάρη της κάθε χρόνο, ακολουθώντας την, κατεβαίνει στον Άδη, οπότε παύει η γονιμότητα της γης, μέχρι την επόμενη άνοιξη.

Επίσης συχνά στους ναϊκούς ύμνους οι ναοί παρομοιάζονται με βουνά. Κι όντως τα λεγόμενα ζιγκουράτ υψώνονταν σαν επιβλητικοί τεχνητοί λόφοι . Ένα τέτοιο ζιγκουράτ ήταν κι αυτό που γνωρίζουμε από την Βίβλο ως «πύργο της Βαβέλ». Αναφορά στα ζιγκουράτ κάνει και ο Ηρόδοτος (Ιστορία Α 181 – 183).

Το μυστηριώδες σουμεριακό «Με» ή «Θεία δύναμη» για το οποίο αναφέρει η συγγραφέας:

«Τα «με» σύμφωνα με μια άποψη αντιπροσωπεύουν μια πρωτόγονη προθεϊκή κατάσταση πριν την ανάπτυξη της έννοιας της ανθρωπομορφικής θεότητας».

Είναι λοιπόν αυτά τα «με» η «ενεργοποιός ιδιότητα κάθε ουσίας». Το κάθε στοιχείο έχει το ατομικό του «με» και σαν σύνολο εξασφαλίζουν την κοσμική τάξη.

Και συνεχίζει η συγγραφέας:

«Όμως οι φυσικοί και ανθρώπινοι νόμοι, ιδιότητες και συναισθήματα, τέχνες και επιστήμες και όλα τα προσήκοντα στον πολιτισμό ατονούν και γίνονται ανενεργά όταν το ατομικό τους «με» απουσιάζει. Η θεία δύναμη των «με» διαπερνά όλη τη σουμεριακή πόλη και κατ’ αρχήν την πολιτιστική ζωή. Κανένας ναός για παράδειγμα δεν είναι αποτελεσματικός χωρίς αυτά».

Όλες αυτές οι ενδιαφέρουσες ιδέες και πληροφορίες με ταξίδεψαν με τρόπο συναρπαστικό στην ιστορία του Μεσοποταμιακού πολιτισμού. Αν τύχει να βρείτε κάποια κόπια αυτού του βιβλίου λοιπόν σε κάποιο παζάρι, σε κάποια βιβλιοθήκη ή παλαιοβιβλιοπωλείο, προτείνω να την αποκτήσετε, ειδικά όσοι αγαπάτε την ιστορία και μυθολογία αρχαίων λαών και όσοι φυσικά έχετε αγαπήσει τον μύθο του Γιλγαμές.