Émile Zola, Εργασία (2ο μέρος της ημιτελούς τετραλογίας με γενικό τίτλο: Τα τέσσερα Ευαγγέλια)

Émile Zola, Εργασία (2ο μέρος της ημιτελούς τετραλογίας με γενικό τίτλο: Τα τέσσερα Ευαγγέλια)

Εμίλ Ζολά, Εργασία (μετάφρ.Ηλία Ι. Οικονομόπουλου), εκδοτικόν
βιβλιοπωλείον Τζάκα και Πετράκου, Αθήνα 1901





Επιτέλους ο παλιός καλός Ζολά. Μετά από την αποτυχία της «Γονιμότητας», το δεύτερο μέρος της ημιτελούς τετραλογίας με γενικό τίτλο «Τα Τέσσερα Ευαγγέλια» , η «Εργασία», κατάφερε και να διηγηθεί μια ενδιαφέρουσα ιστορία με πολλές ανατροπές, και να εκφράσει απόψεις και θεωρίες οι οποίες έχουν ένα στέρεο φιλοσοφικό υπόβαθρο και να προσφέρει ενδιαφέροντες χαρακτήρες αναλύοντας σε βάθος τον ψυχισμό τους, αναπτύσσοντας διεξοδικά τις προσωπικότητες των ηρώων (που δεν είναι πλέον μονοκόμματοι και χοντροκομμένοι, δεν είναι καρικατούρες, αλλά ολοζώντανες μορφές). Λογικά, ο συγγραφέας, θα πρέπει να δέχτηκε κάμποση κριτική από τους αναγνώστες του γιατί αναφέρει σε μια επιστολή του προς τον Άγγλο εκδότη του:

«Δεν έχω πρόθεση να διασκεδάσω τους ανθρώπους ή να τους προκαλέσω ρίγη ενθουσιασμού. Απλά θέτω ενώπιόν τους ορισμένα προβλήματα και κάποτε προτείνω και ορισμένες λύσεις, εκφράζοντας αυτό που θεωρώ σωστό και αυτό που θεωρώ λάθος. Μόλις τελειώσω τα «Ευαγγέλιά μου», μόλις ολοκληρωθεί και η «Αλήθεια» και η «Δικαιοσύνη», είναι πιθανό να ξαναγράψω συντομότερα και πιο χαρούμενα βιβλία. Προσωπικά αυτό θα με συνέφερε περισσότερο, αλλά για την ώρα εκτελώ ένα καθήκον, τον οποίο μου επιβάλλει η κατάσταση της χώρας μου». (βλέπε: Zola. A life, Frederick Brown, σελ.789).

Την «Εργασία» την διάβασα από μια σπάνια ελληνική μετάφραση του 1901 του Ηλία Οικονομόπουλου. Με την καθαρεύουσα πλέον δεν έχω κάποια δυσκολία, οπότε μπόρεσα να απολαύσω με άνεση την όμορφη ιστορία, του δεύτερου ευαγγελιστή, του Λυκ Φρομάν που φτάνει στην βιομηχανική πολιτεία του Βωκλαίρ και βλέποντας την εκμετάλλευση και τα βάσανα των εργατών και των αγροτών αποφασίζει να ιδρύσει μια κοινοπραξία με σοσιαλιστικό χαρακτήρα, βασισμένη στην φιλοσοφία του Φουριέ (Charles Fourier, 1772 – 1837). Είναι τόσες οι δυνατές σκηνές σε αυτό το έργο, τόσο το πάθος και η πίστη του συγγραφέα στο όραμά του, που είναι ομολογουμένως συγκινητικό. Ο θάνατος του καπιταλισμού επέρχεται χωρίς βία, ειρηνικά, γιατί δεν ξεκινάει από την οργισμένη επανάσταση των πολλών και καταδυναστευμένων, αλλά από την σοφία ορισμένων μεγαλοαστών που συνειδητοποιούν πως η αιτία της δυστυχίας, και της δικής τους και του λαού, οφείλεται στην μανία τους για συσσώρευση.

Στην ουσία δεν υπάρχουν καλοί και κακοί, η ζωή δεν είναι άσπρο – μαύρο. Επιτέλους εδώ ο Ζολά δεν πλασάρει φθηνό σοσιαλιστικό ρεαλισμό, αλλά πραγματικά οραματίζεται έναν δικαιότερο κόσμο. Όλοι οι άνθρωποι έχουν πάθη αλλά, αν κάποιος αποφασίσει να τα δρομολογήσει σωστά, θα πετύχει εξαιρετικά αποτελέσματα. Ο παλιός κόσμος, το κατεστημένο, η αστική τάξη που βγήκε νικήτρια από την Γαλλική Επανάσταση, με την διεφθαρμένη δημοκρατία της είναι πλέον ανεπαρκείς. Οι λίγοι, συγκεντρώνουν τα εισοδήματα, περνούν τον χρόνο τους με απολαύσεις, σε κατάσταση πλήρους οκνηρίας, ενώ η εργατική τάξη, η πολυπληθέστερη, αμείβεται με ψίχουλα, σκλάβα του εξοντωτικού ωραρίου, με μόνη διέξοδο τον αλκοολισμό και την συγκαλυμμένη οργή, που εκδηλώνεται συνήθως με αντικοινωνικές συμπεριφορές και ενδοοικογενειακή βία.

«Αυτό που πρεσβεύουμε σήμερα, είναι η τελική μάχη ανάμεσα στους ολίγους προνομιούχους, οι οποίοι έχουν υπεξαιρέσει τον πλούτο και τις μεγάλες εργατικές μάζες που διεκδικούν να πάρουν πίσω, όσα εδώ κι αιώνες τους έχουν κλέψει. Η ιστορία μας διδάσκει το πως οι λίγοι κατέκτησαν τη μέγιστη ευτυχία εις βάρος όλων των υπολοίπων και πώς έκτοτε οι βασανισμένοι παλεύουν να επανακτήσουν τη χαμένη τους ευτυχία. Κατά τα τελευταία πενήντα χρόνια ο αγώνας κατέστη αδυσώπητος, και πλέον μπορεί κανείς να δει τους πλούσιους να τρέμουν από τον φόβο τους και να παραχωρούν κάποια από τα προνόμιά τους».

Το πρόβλημα σύμφωνα με τον Ζολά, είναι πως οι αριστερές δυνάμεις είναι πολλές και κατακερματισμένες. Υπάρχει πλήρης συμφωνία ως προς τις επιδιώξεις τους, αλλά χάσμα, ακόμα και μίσος, ως προς τον τρόπο και τις μεθόδους επίτευξής τους. Άλλο πρόβλημα επίσης είναι ο εθισμός των ανθρώπων σε μία κατάσταση, από την οποία δεν επιθυμούν να ξεφύγουν κι ας τους τσακίζει. Γιατί έχουν συνηθίσει στην εκμετάλλευση, στην δουλοπρέπεια, στην διαφθορά και δεν μπορούν να τα ξεπεράσουν όλα αυτά, δεν μπορούν να αποδεχτούν την πρόοδο και επιμένουν να μένουν κολλημένοι σε παρωχημένες πρακτικές, που τους δημιουργούν μεγαλύτερη ασφάλεια, γιατί έτσι έχουν συνηθίσει. Για παράδειγμα, οι έμποροι που λειτουργούν στην ουσία ως μεσάζοντες ανεβάζοντας τις τιμές καθώς αγοράζουν δίνοντας δέκα στον παραγωγό και πουλάνε στα εκατό, είναι άμεσα θιγόμενοι από τις ανταλλακτικές πρακτικές τις οποίες εφαρμόζει ο Λυκ. Αντιδρούν με μίσος και επιθετικότητα, γιατί βλέπουν με φρίκη τις ζωές τους να καταρρέουν και τον τρόπο ζωής τους να ανατρέπεται.

Κι όμως όσο κόστος κι αν έχει μια τέτοια ανατροπή, είναι τελικά η μόνη λύση. Σε ένα σημείο, ο Ζολά βάζει έναν γέρο βιομήχανο, που έχει δει όλη την οικογένειά του να σαπίζει από τις άσκοπες σπατάλες, τις εκκεντρικότητες που προκύπτουν από την οκνηρία και την έλλειψη στόχων, να ξεσπάει και να ζητάει από τους κληρονόμους του να δώσουν πίσω στον λαό, όσα του έχουν κλέψει:

«Πρέπει να τα επιστρέψετε πίσω, γιατί πεθαίνει όποιος κλέβει τα αγαθά του άλλου. Δώστε τα πίσω, είναι η μόνη θεραπεία, η μόνη ασφάλεια, η μοναδική ευτυχία που υπάρχει. Πρέπει να τα επιστρέψετε, στο πνεύμα της δικαιοσύνης αλλά και του προσωπικού συμφέροντος, γιατί η ευδαιμονία του ενός έγκειται στην ευδαιμονία του συνόλου. Πρέπει να τα αποδώσετε για να εξασφαλίσετε μια καλύτερη ζωή μέσα στη γενική ευημερία και ειρήνη. Πρέπει να τα αποδώσετε γιατί, αν όλοι οι άδικοι κατακτητές, αν όλοι οι εγωιστές διακάτοχοι της κοινής περιουσίας επέστρεφαν αύριο τα πλούτη τα οποία σπαταλούν για να κάνουν τα βίτσια τους, τα μεγάλα κτήματα, τις μεγάλες εκμεταλλεύσεις, τα εργοστάσια, τους δρόμους, τις πόλεις θα ερχόταν αμέσως η ειρήνη, θα εξασφαλιζόταν η αγάπη ανάμεσα στους ανθρώπους και θα ήταν τόση η αφθονία, ώστε δεν θα υπήρχε ούτε ένας άνθρωπος μόνος και δυστυχής».

Ο Ζολά εστιάζει στην αξία της δημιουργικής εργασίας, στην ανατροφή και τη σωστή εκπαίδευση των παιδιών, στα δικαιώματα της εργαζόμενης γυναίκας, στην σημασία του ελεύθερου έρωτα, στην προστασία των ασθενών και την ηλικιωμένων. Στην κολεκτίβα του δεν υπάρχουν εργάτες και αφεντικά, όλοι είναι μέτοχοι, συνιδιοκτήτες και μοιράζονται τα κέρδη. Το κοινό συμφέρον είναι το συμφέρον του καθενός ξεχωριστά. Και ο έρωτας, η φιλία, η αγάπη, η κατανόηση είναι οι κινητήριες δυνάμεις.

Εντύπωση μου έκανε επίσης, το γεγονός ότι τον Ζολά τον απασχολεί το ενδεχόμενο της εξάντλησης των ορυκτών υλών για την παραγωγή ηλεκτρισμού και ως λύση σε αυτό το πρόβλημα προτείνει την αξιοποίηση της ηλιακής ενέργειας.

Θα μπορούσε άραγε αυτός ο κόσμος να γίνει κάποτε πραγματικότητα; Ο Ζολά στην «Εργασία» δεν ωραιοποιεί καταστάσεις. Περιγράφει των αγώνα του ήρωά του, να επιβληθεί πάνω από τρομερές αντιξοότητες. Στο τέλος καταλήγει να πει πως ο παλιός κόσμος, με τα σάπια του θεμέλια, μοιραία θα καταρρεύσει, το ζήτημα είναι θα τί γεννηθεί από αυτά τα ερείπια. Ένα τόσο ωραίο και ενδιαφέρον βιβλίο που ωστόσο είναι δυσεύρετο. Και η αγγλική μετάφραση είναι η παλιά, λογοκριμένη. Όπως και να έχει ίσως να μην υπάρχει και ζήτηση πλέον για ένα τέτοιο βιβλίο. Ίσως οι περισσότεροι μέσα μας να έχουμε παραιτηθεί από τέτοιου είδους ουτοπίες και να τις θεωρούμε ανεφάρμοστες. Αλλά η ιδέα και μόνο μιας αναίμακτης κι ειρηνικής μετάβασης από μια αφόρητη κατάσταση σε μια νέα βελτιωμένη, αυτό και μόνο μου προξενεί πολύ θετικά συναισθήματα.