Sapiens: A Brief History of Humankind, Yuval Noah Harari

Yuval Noah Harari  
Sapiens: A Brief History of Humankind
σελ. 443
εκδ. Harvill Secker 2014



“It's our current exclusivity that is peculiar incriminating αναφέρει στην σελ. 9 και συχνά η συλλογιστική του εξελίσσεται πάνω σε αυτό το ιδεολογικό μοτίβο, σε αυτό το έργο που υποτίθεται πως είναι μια επιτομή επάνω στην ιστορία της ανθρωπότητας. Κάπως έτσι διατυπώνει την θεωρία πως το απότομο άλμα του ανθρώπου στην τροφική αλυσίδα (σελ.12), είναι η αιτία που μας κάνει να είμαστε κακοί και να καταστρέφουμε το περιβάλλον. Σε σύγκριση με τί; Με τα λιοντάρια ή με τους δεινόσαυρους; Κανένα από τα άλλα είδη δεν δημιούργησε πολιτισμό, οπότε ποιο είναι το μέτρο σύγκρισης; Εδώ έχουμε ένα μοναδικό στον πλανήτη φαινόμενο κι όχι μια διαδοχή στην κυριαρχία των ειδών. Αυτός ο ίδιος δεν μιλούσε πριν μερικές σελίδες για exclusivity;

Έτσι αφοριστικά, γιατί όπως κατάλαβα από νωρίς με τέτοιους αφορισμούς στήνει τη συλλογιστική του, αναφέρει στην σελ. 19: “Tolerance is not a sapiens trademark”. Και πάλι η έννοια της ανεκτικότητας επινοήθηκε από τους ανθρώπους, εξελίσσεται από αυτούς και από αυτούς πάλι τελειοποιείται ολοένα. Είναι μια έννοια καθαρά φιλοσοφική, που ξεφεύγει από τα όρια της κοινής, φυσικής συμβίωσης και στοχεύει σε μια έλλογη, οργανωμένη και αρμονική συνύπαρξη που όμοιά της δεν υπάρχει στη φύση. Η θεωρία του “κουτσομπολιού” που αναπτύσσει παρακάτω (σελ. 26) βασίζεται κυρίως στο βιβλίο του Robin Dunbar με τίτλο “Grooming, Gossip and the Evolution of Language” ο οποίος διατύπωσε μια παρατραβηγμένη θεωρία για το πώς η γλώσσα εξελίχθηκε από το “ξεψείρισμα”, μια αγαπημένη συνήθεια των πιθήκων, με την οποία αναπτύσσουν κοινωνικούς δεσμούς. Ωστόσο όπως υποστήριξαν πολλοί επικριτές του Dunbar, ανάμεσα στις φωνές ευχαρίστησης που βγάζει ένα πλάσμα όταν το χαϊδεύουν και το απαλλάσσουν από τα παράσιτα και στην οργανωμένη ομιλία υπάρχει μια τεράστια απόσταση και οι θεωρίες του δεν καλύπτουν αυτό το κενό που χάσκει ορθάνοιχτο.

Στην σελ. 31 αναφέρει πως “δεν υπάρχουν θεοί στο σύμπαν, δεν υπάρχουν έθνη, δεν υπάρχει χρήμα, ούτε ανθρώπινα δικαιώματα ούτε νόμοι, ούτε δικαιοσύνη έξω από την κοινή φαντασία των ανθρώπων”. Μπορεί να ακούγεται εντυπωσιακός αυτός ο αφορισμός μέσα σε όλο το πεσιμιστικό του πλαίσιο. Αλλά πώς ορίζει την φαντασία; Μπορεί να επινοηθεί κάτι που δεν έχει αντίκρυσμα στην πραγματικότητα; Και η αιτία μιας επινόησης ποια είναι; Ως ψυχική και νοητική λειτουργία η φαντασία υπάρχει μόνο για να μπορούν να ελέγχονται οι μεγάλοι πληθυσμοί δημιουργώντας τους κοινός δεσμούς όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας; Είναι μόνο αυτό; Μια αναγκαιότητα, μια πρακτική μέθοδος χειραγώγησης και ελέγχου; Εδώ χρειάζεται να γίνει ένας διαχωρισμός ανάμεσα στην ανάγκη η οποία γεννιέται από τα μύχια της ανθρώπινης ύπαρξης και της αναγκαιότητας ή οποία προκύπτει από τα δομικά ζητήματα κοινωνικής οργάνωσης και διευθέτησης των ανθρώπινων υποθέσεων. Για παράδειγμα. Η θρησκεία ως σύλληψη προκειμένου να ελεγχθούν και να καθοδηγηθούν τα ανθρώπινα πλήθη μέσα από επινοημένες, φανταστικές μυθολογίες είναι σαφώς μια αναγκαιότητα. Ας παραδεχτούμε έστω πως είναι όντως μια Εταιρία Περιορισμένης Ευθύνης. Η ανάγκη ωστόσο του ανθρώπου να θεολογεί, να επινοήσει ένα ον καλύτερο και τελειότερο – ως προβολή ενός μελλοντικού εαυτού που κάποτε ίσως υπάρξει- είναι μια λογική ανάγκη, απολύτως εναρμονισμένη με τον εξελικτικό χαρακτήρα της ανθρωπότητας. Αυτο το δεύτερο απουσιάζει από τους συλλογισμούς του συγγραφέα.

Για να φέρω ένα παράδειγμα, που πιστεύω πως μπορεί να δώσει μια εικόνα των ιδεολογικών του αγκυλώσεων, αναφέρει στην σελίδα 55 οι κυνηγοί τροφοσυλλέκτες είχαν ευρύτερη και βαθύτερη γνώση του άμεσου περιβάλλοντός τους σε αντίθεση με τον σημερινό άνθρωπο. Ήταν λέει οι πιο ευρυμαθείς και ικανοί άνθρωποι στην ιστορία. Και για να στηρίξει το επιχείρημά του παραπέμπει σε κάποια επιστημονικά άρθρα τα οποία παρατίθενται στην σελ. 468, υποσήμ. 5. αναφέροντας πως από την εποχή των κυνηγών – τροφοσυλλεκτών ο ανθρώπινος εγκέφαλος μίκρυνε. Έψαξα να τα βρω, έχοντας μεγάλη περιέργεια για το τί πραγματικά αναφέρουν αυτά τα άρθρα και ποιοι είναι αυτοί οι ερευνητές κι αν πραγματικά διατύπωσε κάποιος από αυτούς μια τέτοια θεωρία. Και όχι. Αναφέρουν τις πιθανές αιτίες που οδήγησαν στην ανάπτυξη των εγκεφάλων των ανθρωπίδων ως την σταδιακή εξέλιξή του στο μέγεθος που συνεχίζει να υπάρχει και σήμερα. Μάλιστα κάποιοι στους οποίους παραπέμπει υποστηρίζουν και ακριβώς το αντίθετο!

Βαρέθηκα να μετράω τις φορές που διάβαζα φράσεις “we are the culprits” “all was the fault of homo sapiens” guilty as charged” και το θέμα δεν είναι πως αμφισβητώ την επιθετικότητα του ανθρώπου επάνω στο περιβάλλον που ζει. Ειδικά σε περιόδους μεγάλων πληθυσμιακών μετακινήσεων. Την ίδια επιθετικότητα παρουσιάζουν και άλλοι οργανισμοί, όταν εμφανιστούν σε ένα περιβάλλον για πρώτη φορά. Έχω ξανακούσει θεωρίες που παρουσιάζουν τον άνθρωπο ως ιο που καταστρέφει τον πλανήτη. Δεν χρειάζονται υπερβολές και υστερίες. Αντιθέτως. Πρέπει να δούμε το πρόβλημα. Και να το λύσουμε. Και σε τελική ανάλυση η παρέμβαση του homo sapiens το 13.000 πΧ μπορεί να ανέτρεψε τις οικολογικές ισορροπίες αλλά αν το δούμε ως φαινόμενο, όποιο είδος κι αν έφτασε σε ένα περιβάλλον για πρώτη φορά προκάλεσε ανισορροπίες. Συν που οι ανθρώπινοι πληθυσμοί δεν ήταν η μόνη αιτία. Ήταν ένας από τους παράγοντες που σε συνδυασμό με τίς τότε κλιματολογικές συνθήκες οδήγησε στην εξαφάνιση ενός τεράστιου αριθμού ειδών. Αλλά ψυχραιμία. Δεν κατέληξαν όλα αυτά τα είδη στο στομάχι του ανθρώπου. Εν ολίγοις αντί να καταπιαστεί ψύχραιμα με ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο αληθινό και υπαρκτό, γνωστό ως Holocene extinction, αυτός βγαίνει και μοιράζει κόκκινες κάρτες.

Καθόλου δεν με εξέπληξε το γεγονός πως με απόλυτη συνέπεια στην προγενέστερη μεθοδολογία του, όταν φτάνει στην γεωργική επανάσταση την οποία χαρακτηρίζει ως την “μεγαλύτερη απάτη της ιστορίας”. Αναφέρει πως τα δημητριακά μας ξεγέλασαν διότι ήθελαν να κατακτήσουν τον κόσμο και όχι απλώς να είναι μικρά και διάσπαρτα σποράκια στο μεγάλο δάσος (σελ. 90 -91). Με την γεωργική επάνασταση, υποστηρίζει, ο άνθρωπος ζούσε χειρότερη ζωή, πεινούσε και αρρώσταινε συχνά αλλά κάτι στον γενετικό του κώδικα τον έκανε να συνεχίζει, διότι αυτός ο τρόπος ζωής είχε ως αποτέλεσμα μια πληθυσμιακή αύξηση, η οποία δεν υπήρχε στις κοινωνίες των κυνηγών τροφοσυλλεκτών. Καλά αυτό με το σιτάρι που θέλει να κατακτήσει τον κόσμο, το προσπερνάω, γιατί μπορεί ο άνθρωπος, όταν τα έγραφε όλα αυτά να είχε καπνίσει κανένα καλαματιανό ανόθευτο και να έβλεπε πράγματα. Συμβαίνει καμιά φορά, δεν είναι απαραιτήτως κακό.

Οι κοινωνίες, ειδικά αυτές της Μεσοποταμίας, όπου αναφέρει και τον Νατούφιο πολιτισμό, που συνέστησε τη μετάβαση από τον έναν τρόπο ζωής στον άλλο, βασίζονταν στην γεωργική παραγωγή, στο κυνήγι, το ψάρεμα, την κτηνοτροφία. Ασθένειες φυσικά υπήρχαν σε κάθε εποχή της ιστορίας της ανθρωπότητας και μάλιστα η κάθε εποχή προδιορίζεται από νόσους που συνεπάγονται τόσο από τις περιβαλλοντολογικές συνθήκες όσο και από τον τρόπο ζωής. Μικρόβια και ιοι υπήρχαν πάντα. Οπότε τί είναι όλα αυτά τα αστήρικτα που γράφει; Και ξαφνικά θυμάται την εξέλιξη και την αντιγραφή του κώδικα του DNA ως ύψιστο ζητούμενο του ανθρώπινου είδους. Η επιστημονική κοινότητα δεν έχει καταλήξει ακόμα σε ένα ασφαλές συμπέρασμα για το τί ήρθε πρώτο. Η δημογραφική αύξηση οδήγησε στην γεωργική επανάσταση ή η γεωργική επανάσταση ήταν η αιτία της δημογραφικής αύξησης; Αυτό ακόμα αποτελεί ένα θέμα που δεν έχει ξεκαθαρίσει. Και σίγουρα δεν είναι ένα ζήτημα που θα μπορούσε να χρησιμοιποίησει κάποιος για να πλασάρει φτηνό δράμα. Οι προϊστορικοί οικισμοί της Μεσοποταμίας, δεν δείχνουν τουλάχιστον από τα πορίσματα των ανασκαφών πως ήταν εστίες εξαθλιωμένων και υποσιτισμένων ανθρώπων. Αυτή η προσέγγιση απουσιάζει από τις τραγικοποιημένες περιγραφές του Harari (τύπου οι άνθρωποι πεινάνε και δουλεύουν ασταμάτητα).

Με την ίδια μονομέρεια βλέπει μόνο τα αρνητικά και τις δυστυχίες των πρώτων πολιτισμών, τοποθετεί την ιδέα της ισότητας στο ανθρώπινο φαντασιακό και την ανισότητα την ορίζει ως στοιχείο της εξελικτικής θεωρίας γιατί every person carries a somewhat different genetic code ξεχνώντας να αναφέρει τα κοινά στοιχεία αυτού του του ίδιου κώδικα που μας εντάσσουν στο ένα και αυτό είδος, η ιδέα της ψυχής αποτελεί χριστιανική επινόηση λέει, αλλά δεν μπαίνει στο κόπο να πει πως προϋπήρχε του χριστιανισμού, προσπαθεί να αποδείξει πως τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν υπάρχουν διότι δεν εντάσσονται στη σφαίρα της βιολογίας (ε και και καταλήγει ξανά πως όλες αυτές οι επινοήσεις, οι κοινωνικές ιεραρχίες, οι θεσμοί, οι νόμοι είναι επινοήσεις προκειμένου να εξασφαλιστεί η συνεργασία ανάμεσα σε μεγάλα πλήθη ανθρώπων.

Αναφέρεται σε αξίες και πεποιθήσεις οριζοντάς τες ως υποκειμενικές, αλλά του διαφεύγει πως και η υποκειμενικότητα δεν συνεπάγεται την απουσία του πραγματικού. Κι αυτή από την ίδια πραγματικότητα με όσα ορίζουμε ως αντικειμενικά εκπηγάζει. Η πραγματικότητα είναι μία. Ενιαία. Μπορεί να ποικίλει ο τρόπος που την εκλαμβάνουμε και η κάθε εποχή, έχει τις δικές της κοσμοθεωρίες. Στα βασικά πραγματα, σε πάρα πολλά πράγματα υπάρχει μία κοινή αντίληψη. Μπορεί κάποιος να πιστεύει στον παράδεισο. Μπορεί κάποιος να πιστεύει στην μετενσάρκωση. Μπορεί στον Κάτω Κόσμο. Μπορεί και σε τίποτα. Αλλά ο θάνατος, το βίωμα του πένθους, ο φόβος της απώλειας της ζωής είναι πράγματα κοινά. Ακόμα κι αν τα βιώνουμε μέσα από διαφορετικές – έστω και επινοημένες προσλαμβάνουσες.

Όταν λοιπόν ξεκινάει λέγοντας πως “δεν υπάρχουν τα ανθρώπινα δικαιώματα” για να καταλήξει μετά από 100 σελίδες να μας πει ότι στην πραγματικότητα ήθελε να θίξει ένα ζήτημα πολυσυζητημένο που αφορά στην πρόσληψη και ερμηνεία του κόσμου, ξεκινάει να κάνει λόγο για την διυποκειμενικότητα το πώς δηλαδή οι άνθρωποι συμφωνούν για να οργανώσουν τις μεταξύ τους σχέσεις. Είναι ένας μηχανισμός πολύπλοκος που απαιτεί μια κοινή εμπειρία και ερμηνεία του κόσμου. Αλλά πίσω από όλα αυτό βρίσκεται η αναπόδραση σχέση με την πραγματικότητα, διότι το αντικείμενο της εμπειρίας είναι το ίδιο ασχέτως αν ποικίλουν οι τρόποι πρόσληψής του. Το αστείο της υπόθεσης είναι πως ο ίδιος ο συγγραφέας ομολογεί (σελ 132) πως η διυποκειμενικότητα δεν είναι απάτη, δεν είναι ευφυολόγημα. Είναι κάτι υπαρκτό.

Με την ίδια αφοριστική μονομέρεια συνεχίζει έπειτα με την επινόηση της γραφής εστιάζει κυρίως στη γραφή ως μέσο αποθήκευσης της πληροφορίας όπου σύμφωνα με την αγαπημένη του συνήθεια αναφέρει πως οι λογιστές και οι υπάλληλοι σκέφτονται με μη ανθρώπινο τρόπο ως φοριαμοί (σελ.146) και συνεχίζει πως η γραφή κατέληξε να κυριαρχεί στην ανθρώπινη συνείδηση κάνοντας επιστημονικές αναφορές σε ταινίες όπως το Μάτριξ και το Τερμινέιτορ (σελ.148). Αν κάποιος ενδιαφέρεται στα σοβαρά με το θέμα της πληροφορίας ως μέσο διαχείρισης και μετάδοσης της γνώσης (και όχι μόνο) προτείνω ένα υπέροχο βιβλίο που είχα διαβάσει παλιότερα σε αυτό το θέμα James Gleick, Η Πληροφορία, η ιστορία, η θεωρία, ο χείμαρρος,εκδόσεις Τραυλός, Αθήνα 2011. Επίσης θα ήταν καλό να το διάβαζε πρώτος από όλους κι ο Harari για να δει πως γράφονται τα βιβλία εκλαϊκευμένης επιστήμης.

Παρακάτω ασχολείται με το ζήτημα της αδικίας όπως αυτή διαπιστώνεται μέσα από τα κοινωνικά συστήματα της ανθρωπότητας, που κι αυτά προκύπτουν από το ανθρώπινο φαντασιακό γιατί δεν έχουν βιολογικό έρεισμα και δεν αποτελούν εγγραφές στον γενετικό μας κώδικα μπλα μπλα μπλα. Θεωρεί ως προαπαιτούμενο την αδικία προκειμένου να υπάρξει ένα κοινωνικό σύστημα (σελ.153). Αναφέρεται στο ρατσισμό, στον σεξισμό και τον θεσμό της πατριαρχίας λέγοντας τα αυτονόητα, πως δηλαδή δεν υπάρχει κανένα βιολογικό έρεισμα για όλα αυτά. Κι εδώ θα μπορούσε και ο ίδιος αν επανεξέταζε τα όσα έχει γράψει ως τώρα να δει πως η βιοανθρωπολογία δεν είναι ένα ερμηνευτικό κλειδί που μπορεί να καλύψει από μόνη της όλες τις εκφάνσεις της ανθρώπινης λειτουργίας και του ανθρώπινου πολιτισμού. Από τις ανάγκες μιας κοινωνικής οργάνωσης προκύπτουν τόσο οι διακρίσεις (πχ διαχωρισμός σε κάστες) και όσο και η ανάγκη για κατάργησή τους (βλέπε ανθρώπινα δικαιώματα, λέμε τώρα). Και μάλιστα αν κοιτάξει κάποιος την ιστορία της ανθρωπότητας δεν θα διαπιστώσει πως πρόκειται για επινοήσεις και κόντρα επινοήσεις όπως υποστηρίζει η θεωρία του συγγραφέα αλλά για δομές που έχουν εξελικτικό χαρακτήρα. Οι κοινωνίες εξελίσσονται προσπαθώντας να επιλύσουν τις παθογένειες που προκύπτουν στην πορεία. Οι βελτιώσεις δεν είναι αυτονόητες φυσικά. Χρειάζονται συλλογικές προσπάθειες και ενίοτε υπάρχουν και υπαναχωρήσεις επί τα χείρω. Είναι η πραγματικότητα που μας κάνει επινοητικούς. Είναι η ίδια η πραγματικότητα που μας κάνει να τοποθετούμε μέσα σε αυτή τις νοητικές, ψυχικές και σωματικές μας δεξιότητες προκειμένου να επιλύουμε προβλήματα. Συμπεραίνω λοιπόν πως τίποτα δεν μπορεί να στηριχθεί επάνω σε υπεραπλουστεύσεις και θεωρίες φτιαγμένες με προχειρότητα και βιασύνη. Και κάπως έτσι έφτασα στο πρώτο μισό του βιβλίου αυτού.

Στο τρίτο μέρος αναφέρει πως οι αξίες της ισότητας και της ατομικής ελευθερίας έρχονται σε αντίθεση η μία με την άλλη, γιατί κάθε φορά που κάποιος επιβάλλει φόρους για να χρηματοδοτήσει τους φτωχούς, τους ανάπηρους και τους ηλικιωμένους καταπιέζει την ελευθερία των άλλων να διαθέτουν τα χρήματά τους όπως επιθυμούν (σελ. 183). Τώρα γιατί δεν μπαίνει στον κόπο να κάνει μια υποτυπώδη διάκριση ανάμεσα στην ατομική ελευθερία και στην ασυδοσία, ανάμεσα στην ισότητα και την ομογενοποίηση, δεν ξέρω, υποθέτω, από τις αναφορές του στους Ρεπουμπλικάνους και τους τους Δημοκρατικούς, πως απευθύνεται στο σύγχρονο αμερικανικό πολιτικό σύστημα και βλέπει από μία συγκεκριμένη σκοπιά ένα ευρύτατο θέμα, περιορίζοντάς το ασφυκτικά. Αλλά δεν πειράζει,μας βεβαιώνει ο συγγραφέας, γιατί η γνωστική ασυμφωνία είναι καλή και απαραίτητη για τον ανθρώπινο ψυχισμό (παρ' όλο που είναι παρατηρημένο πως αφενός η γνωστική ασυμφωνία (cognitive dissonance) είναι μια ανακολουθία που προκαλεί σύγχιση και στρες και αφετέρου στην περίπτωση της ατομικής ελευθερίας και ισότητας η αντίθεση που περιγράφει αφορά ένα συγκεκριμένο πολιτικό και κοινωνικό μοντέλο, σε μία περιορισμένη του εκδοχή και τίποτε πέρα και έξω από αυτό).

Και μετά από αυτό έρχεται να υποστηρίξει πως όλα τείνουν σε μια ενότητα. Παντού υπάρχει ή τείνει να υπάρξει το ίδιο οικονομικό σύστημα (καπιταλισμός), το ιδιο νομικό σύστημα και το ίδιο επιστημονικό σύστημα. Αυτό είναι κάτι που λέγεται παγκοσμιοποίηση. Και ποια είναι η υπέρτατη αξία αυτού του καινούργιου κόσμου; Το χρήμα απαντάει ο συγγραφέας. Συνεχίζοντας τον χαβά του θεωρεί πως το χρήμα δεν υπάρχει έξω από το συλλογικό ανθρώπινο φαντασιακό (σελ. 200) -έτσι για να μη ξεχνιόμαστε – συνεπώς δεν είναι κάτι που διαθέτει υλική υπόσταση. Πέρα από το χρήμα κάτι ακόμα πιο σπουδαίο που οδηγεί στην παγκοσμιοποίηση είναι ο ιμπεριαλισμός που απορροφά τις μικρότερες κουλτούρες αφομοιώνοντας ή αφανίζοντάς τες. Προχωράει σε μια ιστορία των θρησκειών και στα σύχρονα εκκοσμικευμένα υποκατάστατά τους, για να καταλήξει εκ νέου -τί πρωτότυπο – πως αφού οι επιστήμονες δεν βρήκαν που εδράζεται η ψυχή μέσα στο ανθρώπινο σώμα (σελ. 263) το πολιτικό και και νομικό μας σύστημα μοιραία βασίζεται σε ανύπαρκτα πράγματα και δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα που να λέγεται “ελεύθερη θέληση”. Μάλιστα ο συγγραφέας τσαντίζεται κιόλας: Για πόσο ακόμα θα διατηρούμε τον τοίχο που χωρίζει το αντικείμενο της βιολογίας από τα αντικείμενα της νομικής και πολιτικής επιστήμης;” αναρωτιέται. Να πάει κάποιος να του πει πως υπάρχει λόγος που το γνωστικό αντικείμενο κάθε επιστήμης καταπιάνεται με διαφορετικές εκφάνσεις τόσο του κόσμου όσο και της ανθρωπότητας που συμπεριλαμβάνεται σε αυτόν;

Κι αφού μέχρι τώρα έχει έχει κάνει μια ντετερμινιστική προσέγγιση κάποιων εκφάνσεων της ανθρώπινης ιστορίας πχ όταν λέει “human behavior is determined by hormones, genes and synapses , rather than by free will – the same forces that determine the behavior of chimpanzees, wolves and ants” μετά έρχεται να μας πει πως όχι, μπορεί το αντικείμενο της ιστορίας να είναι ντετερμινιστικά προκαθορισμένο αλλά δεν υφίσταται ντετερμινισμός στην ιστορία διότι είναι χαοτική (σελ. 267). Συνεπώς για άλλη μια φορά παίρνει ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο, το αναλύει με αφοριστική μονομέρεια και μετά αναιρεί την θεωρία του με μια νέα αντίφαση, χωρίς όλο αυτό να καταλήγει κάπου. Γιατί την γουστάρει την γνωστική ασυμφωνία ρε γατάκια, τί δεν καταλαβαίνετε; (Σημειωτεόν αν κάποιος θέλει να διαβάσει περί της έλλειψης υποκειμένου της ιστορίας και να γνωρίσει μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση της εξελικτικής της πορείας προτείνω να αφήσει αυτόν εδώ και να ρίξει μια ματιά στον Louis Althusser). Όσες επιλογές έχουν γίνει στην ιστορία, αναφέρει παρακάτω, δεν έχουν γίνει για το όφελος των ανθρώπων. Όλα είναι σχετικά αναφέρει αμέσως μετά βέβαια. Και έτσι τελειώνει το τρίτο μέρος.

Στη συνέχεια καταπιάνεται με το ζήτημα της Επιστημονικής Επανάστασης, τις απαρχές και την εξέλιξή της, την πρόθεσή της να επεκτείνει την ανθρώπινη ζωή και να νικήσει τον θάνατο, και την υποταγή της σε κάποιο ιδεολογικό, πολιτικό και οικονομικό σχήμα και την σχέση ανάμεσα στον ευρωπαϊκό ιμπεριαλισμό τον καπιταλισμό και την σύχρονη επιστήμη. “Μπορεί να μη μας αρέσει ο καπιταλισμός” αναφέρει (σελ. 372), αλλά δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς αυτόν”. Γιατί; θα μπορούσε να αναρωτηθεί κάποιος. Η απάντηση του συγγραφέα είναι πως όλα τα άλλα οικονομικοπολιτικά συστήματα είναι χειρότερα (βλέπε κομμουνισμός) και τελικά μέσω του καπιταλισμού έχει επιτευχθεί και κάποια σχετική βελτίωση στη ζωή του ανθρώπου. Κρατάει βέβαια τις επιφυλάξεις του, γιατί από την εποχή της Βιομηχανικής επανάστασης κι εδώθε εγκυμονεί ο κίνδυνος εξάντλησης των πλουτοπαραγωγικών πηγών. Καταπιάνεται και με το φαινόμενο της υπερκατανάλωσης, όπου διαπιστώνει πως (σελ. 390) πως σε αντίθεση με το μεσαίωνα οι πλούσιοι πλέον επενδύουν με προσοχή και φροντίδα ενώ οι φτωχότεροι δημιουργούν χρέη για να αγοράσουν πράγματα που δεν χρειάζονται (πχ αυτοκίνητα και τηλεοράσεις). Κάπως έτσι εστιάζει στο γιατί να έχει ένας φτωχός αυτοκίνητο και όχι στο ουσιώδες που είναι γιατί να υπάρχουν φτωχοί που πρέπει να καταχρεωθούν για να αποκτήσουν το οτιδήποτε, γιατί να υπάρχει διαχωρισμός ανάμεσα σε σε πλούσιους και φτωχούς εξαρχής, και βεβαίως δεν εστιάζει σε εκείνη τη φτώχεια που δεν στερεί απλά την πρόσβαση σε καταναλωτικά αγαθά, αλλά οδηγεί τους ανθρώπους σε θανάτους από υποσιτισμό και ασθένειες λόγω έλλειψης πρόσβασης σε ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Γιατί φυσικά, εφόσον επικεντρώνεται στο ότι δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς τον καπιταλισμό, παραβλέπει το γεγονός ότι κάλλιστα μπορούμε να πεθαίνουμε μέσα σε αυτόν και δεν υφίσταται απλά ζήτημα κατανάλωσης αλλά θέμα επιβίωσης.

Με την ίδια αφοριστική υπεραπλούστευση με την οποία υποστηρίζει παρακάτω πως σήμερα δεν υπάρχουν πόλεμοι υποβιβάζοντας τους πολέμους στην εποχή μας σε εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα (σελ. 416). Υπάρχει σήμερα αληθινή ειρήνη αναφέρει και όχι απλά απουσία πολέμου. Οι πόλεμοι που υφίστανται στα μη κυρίαρχα κράτη είναι μικρής κλίμακας και δεν διαταράσσουν την παγκόσμια ειρήνη, υποστηρίζει. Το ότι δεν υπάρχει σήμερα μια πολεμική σύρραξη σε παγκόσμιο επίπεδο, δεν συνιστά αληθινή ειρήνη, ούτε καν απουσία πολέμου, κατά την άποψή μου. Στο ίδιο ύφος υποστηρίζει (σελ.430) διαπραγματευόμενος το ζήτημα της ανθρώπινης ευτυχίας πως “η δυσφορία που αισθάνεται ο Τρίτος κόσμος δεν πηγάζει μόνο από την φτώχεια, τις ασθένειες, την διαφθορά και την πολιτική καταπίεση αλλά και από την έκθεσή τους στα πρότυπα του Πρώτου Κόσμου”. Με απλά λόγια ζηλεύουν, γιατί σε τελική ανάλυση, όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας, ο σύγχρονος Αιγύπτιος ζει σαφώς καλύτερα από τον μέσο Αιγύπτιο της εποχής της δυναστείας του Ραμσή του 2ου.

Στο τέλος καταπιάνεται επιδερμικά με διάφορα ζητήματα βιοηθικής και για τον κίνδυνο να κατασκευάσουμε cyborgs που θα μας υποκαταστήσουν και μετά τελειώνει. Διάβασα 466 (συν τις υποσημειώσεις στο τέλος) σελίδες πηχτής μαλακίας γιατί πάσχω κι από αναγνωστικό OCD και δεν μπορώ να αφήσω ένα βιβλίο άπαξ και το αρχίσω. Του βάζω 1 αναγκαστικά ενώ, αν υπήρχε η επιλογή θα του έβαζα +1000 στην κλίμακα πρήχτερ.