The Numbered, Elias Canetti

Elias Canetti
The Numbered
σελ. 80
Marion Boyars Publishers ,1984
ISBN 0714528587 (ISBN13: 9780714528588)

Γιατί κάτι τέτοιες μέρες σκοτεινές και βροχερές (σήμερα ο ήλιος πάλι μας περιφρόνησε) πέφτω επάνω σε κάτι έργα όπου η αμφιβολία κυριαρχεί όπως τα βαριά, μαύρα σύννεφα στο χειμωνιάτικο ουρανό; (Όσοι ισχυρίζονται πως αγαπούν τέτοιες βροχερές ημέρες πρέπει να φέρουν μέσα τους ένα ίδιον φως το οποίο προσωπικά δεν διαθέτω. Μια ζωή ήμουν ένα ετερόφωτο σώμα που λειτουργεί μονάχα μέσα στην ιδανική ευκρασία του κλίματος).

Έτσι και αυτό το συγκλονιστικό θεατρικό έργο, γραμμένο από τον Elias Canetti στα 1956 (αγγλικός τίτλος: The Numbered - με τον ίδιο τίτλο έγινε και όπερα στα 1965 από την συνθέτρια Elisabeth Lutyens, γερμανικός: Die Befristeten, ελληνικός: Οι αριθμημένοι), ήρθε επάνω στην ώρα, στην κατάλληλη στιγμή για να με γεμίσει, για άλλη μια φορά, με εκείνο το είδος της υπαρξιακής ανησυχίας που απεχθάνομαι. Η ανησυχία για όλα εκείνα τα πράγματα που δεν είναι στο χέρι μας ή έτσι τουλάχιστον νομίζουμε. Ο φόβος του θανάτου, οι συνέπειες της απαγορευμένης γνώσης και το τίμημα της ελευθερίας.

Η ελληνική μετάφραση έγινε από τον Μίνω Βολανάκη ο οποίος το σκηνοθέτησε στα 1975 για την Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών και το Εθνικό θέατρο και το ηχογράφησε στα 1983 για το Τρίτο Πρόγραμμα στο ραδιόφωνο (διάβασα πως αυτός είχε κάνει και την πρώτη σκηνοθεσία του έργου στα 1956 στο Oxford Playhouse και έγραψε το λιμπέρτο για την οπερατική μεταφορά της Lutyens). Αυτήν την ηχογράφηση άκουσα κι εγώ - ανάθεμα την ώρα και την στιγμή και την ακόρεστη περιέργειά μου.

Το έργο διαιρείται σε 21 σύντομες σκηνές οι οποίες σκοπό έχουν να παρουσιάσουν, να κριτικάρουν και στο τέλος να αναιρέσουν μια υποθετική κοινωνία στην οποία όλοι οι αρχαίοι θρησκευτικοί και πολιτικοί νόμοι έχουν υποκατασταθεί με κάτι διαφορετικό. Από την ημέρα της γέννησής τους οι άνθρωποι φέρουν έναν αριθμό. Η πολιτεία τους δίνει ένα φυλαχτό με την ημερομηνία της γέννησής τους, την οποία οφείλουν να κρατήσουν μυστική - κανένας (εκτός από τις μητέρες τους ίσως) δεν πρέπει να γνωρίζει την πραγματική τους ηλικία, πέρα από αυτούς τους ίδιους.

Λαμβάνουν επίσης κι έναν Αριθμό. Αυτός είναι το όνομά τους. Συνεπάγεται με τα χρόνια που πρόκειται να ζήσουν, εφόσον τα προσθέσουν στην ημερομηνία γεννησής τους. Έτσι μέχρι να έρθουν εκείνα τα γενέθλια που είναι συνάμα και η ημερομηνία του θανάτου τους, μπορούν να ζουν όπως επιθυμούν. Η συνθήκη αυτή, φαινομενικά, έχει κατορθώσει να νικήσει τον φόβο του θανάτου. Υπάρχει πάντα ένας θεματοφύλακας των φυλαχτών που τα παραλαμβάνει την ώρα που ένας αριθμημένος πέφτει νεκρός και πιστοποιεί το γεγονός, την λεγόμενη Στιγμή (σσ. του θανάτου). Όπως αναφέρει και ο Φύλακας του Νόμου:

Τους βλέπω όλους. Αυτή είναι η εντολή μου. Λάθος, δεν επιτρέπεται. Η ασφάλεια και η σταθερότητα της κοινωνίας απαιτεί κάθε άνθρωπος να σέβεται τη Στιγμή του. Αυτό είναι το συμβόλαιο. Την συνθήκη δένω στον λαιμό του καθενός μόλις γεννηθεί. Ο καθένας μεγαλώνει ανάμεσα στους συνανθρώπους του, ζει ανάμεσά τους, ο καθένας απολαμβάνει τα αγαθά του κοινού βίου. Όχι πως τα αξίζει ο καθένας, αλλά στον καθένα έχει δοθεί ένας αριθμός ετών και ο αριθμός τηρείται [...] Όλοι τηρούν το συμβόλαιό τους. Όλοι. Και όλοι ξέρουν γιατί. Οι άνθρωποι έχουν αναγνωρίσει πως πενήντα σίγουρα χρόνια αξίζουν περισσότερο από οποιονδήποτε αβέβαιο αριθμό.

Μέσα από τα σύντομα επεισόδια προκύπτει μια κριτική, τα θετικά αλλά και οι παθογένειες αυτού του συστήματος. Ο φόβος του θανάτου συνεχίζει να υπάρχει μέσα στους ανθρώπους, ακόμα κι αν οι ενήλικες έχουν συμβιβαστεί με το γεγονός, κυρίως η υπαρξιακή αγωνία εκδηλώνεται ως μία μορφή άγχους μέσα από το στόμα των μικρών παιδιών.

Επίσης οι ταξικοί διαχωρισμοί του παρελθόντος δεν έχουν στην ουσία αρθεί. Απλώς από ταξικοί έχουν γίνει αριθμητικοί αλλά αυτό σημαίνει ακριβώς το ίδιο πράγμα. Όσο μεγαλύτερος είναι ο Αριθμός ενός ανθρώπου, τόσο πιο προνομιούχα και ανώτερη είναι η θέση του μέσα στην κοινωνία. Η τυχαιότητα παραμένει, η αξιοκρατία απουσιάζει και οι άνθρωποι παραμένουν έρμαια αυτής της τυχαιότητας. Φόνος δεν υπάρχει ωστόσο η έννοια του Φόνου παραμένει. Αν κάποιος κλέψει ή καταστρέψει το φυλαχτό το δικό του ή κάποιου άλλου είναι δολοφόνος και αυτομάτως τίθεται στο περιθώριο της κοινωνίας.

Μέσα από όλα αυτά ή ίσως εξαιτίας όλων αυτών προκύπτει και ο κεντρικός ήρωας της ιστορίας. Ο Αριθμός Πενήντα. Θεωρεί πως όποιο κι αν είναι το έργο του και ο σκοπός του σε αυτόν τον κόσμο δεν μπορεί να το ολοκληρώσει κάτω από αυτές τις συνθήκες. Αμφισβητεί τον αριθμό που του δόθηκε. "Δεν είναι η στιγμή μου" κραυγάζει. "Το πάθος μου είναι να αμφιβάλλω" διατρανώνει. Δεν πιστεύει σε Αριθμούς και Στιγμές και πάνω από όλα θέλει να ανακαλύψει τί βρίσκεται γραμμένο μέσα σε αυτά τα φυλαχτά που κουβαλάνε όλοι επάνω τους και δεν τα ανοίγουν ποτέ ως την στιγμή που θα τα παραλάβει ο Φύλακας για να πιστοποιήσει τον θάνατό τους, βάσει του νόμου.

Έτσι καταστρώνει ένα σχέδιο. Πείθει δυο ηλικιωμένες γυναίκες να του χαρίσουν τα φυλαχτά τους με αντάλλαγμα δυο άλλα, φτιαγμένα από ατόφιο χρυσάφι. Τις ξεγελάει πατώντας στην επιθυμία τους να ζήσουν πέρα από την Στιγμή τους, υποσχόμενος που τα κανούργια φυλαχτά θα τους χαρίσουν ακόμα περισσότερα χρόνια. Κι όταν επιστρέφει στο σπίτι του και με τη απρόθυμη βοήθεια του διστακτικού του φίλου τα ανοίγει... Ανακαλύπτει αυτό που θα οδηγήσει στην περαιτέρω εξέλιξη και το τέλος της ιστορίας:

Πενήντα: Άκουσέ με. Δεν έχω μίσος για κανέναν. Μα και κανέναν δεν πιστεύω. Όχι στα τυφλά. Θέλω να ανοίξω τα φυλαχτά με τα χέρια μου. Θα τα ανοίξω έτσι κι αλλιώς. Αυτό να το χωνέψεις. Κανένας δεν με σταματά. Μα θέλω τη βοήθειά σου.

Φίλος του Πενήντα: Να σε βοηθήσω, μα πώς; Τί είδους βοήθειας ζητάς; Το έχεις κιόλας κάνει...

Πενήντα: Χρειάζομαι τα μάτια σου. Θέλω να κοιτάξεις μαζί μου, δεν πιστεύω πια ούτε τα ίδια μου τα μάτια, είμαι προκατειλημμένος, αν σου πω τί είδα δεν θα με πιστέψεις.

Φίλος του Πενήντα: Κατάλαβα. Θέλεις να είμαι μπροστά όταν θα τα ανοίξεις.

Πενήντα: Μή με εγκαταλείπεις τώρα... Εσύ ξέρεις τί σημαίνει.

Φίλος του Πενήντα: Δεν ξέρω. Ίσως δεν θέλω πια να ξέρω...

Πενήντα: Δεν θα με εγκαταλείψεις μόνο μου;

Φίλος του Πενήντα: Όχι. Δεν σε εγκαταλείπω.

Πενήντα: Ορίστε. Εδώ είναι. Πώς μπορούμε να τα ανοίξουμε;

Φίλος του Πενήντα: Δύσκολο. Ο φύλακας έχει κλειδί.

Πενήντα: Θα αναγκαστούμε να τα σπάσουμε...

Φίλος του Πενήντα: Ω, συμφορά! Δεν υπάρχει άλλος τρόπος;

Πενήντα: Έχεις πουθενά σφυρί;

Φίλος του Πενήντα: Ναι, ορίστε.

Πενήντα: Ευχαριστώ.

Πενήντα: (χτυπάει με το σφυρί το φυλαχτό). Τώρα!

Φίλος του Πενήντα: Όχι.

Πενήντα: Τώρα!

Πενήντα: Πρόσεχε μη τσακίσεις ό,τι έχει μέσα, πρόσεχε!

Πενήντα (με ένα ακόμη χτύπημα) Ορίστε!

Φίλος του Πενήντα: Άνοιξε;

Πενήντα: Όχι λύγισε μονάχα... είναι παράξενα φτιαγμένα.

Φίλος του Πενήντα: Τώρα τί θα κάνουμε;

Πενήντα: Θα το ξαναχτυπήσω. Βρες μου ένα λεπίδι.

Φίλος του πενήντα: Ορίστε.

Πενήντα: Νομίζω έτσι θα τα καταφέρουμε. Στάσου... Μου κάνεις τη χάρη; Το κρατάς;

Φίλος του Πενήντα: Ορίστε κρατάω την αλυσίδα.

Πενήντα: Ωραια. (Ξαναχτυπάει). Άνοιξε! Άνοιξε! Κοίτα μέσα. Κοίταξε πρώτος. Τί βλέπεις;

Φίλος του Πενήντα: (view spoiler)

Κατά την άποψή μου η επαναστατική πράξη έχει ήδη συντελεστεί από τη στιγμή που ο Πενήντα αποφασίζει να ανοίξει τα φυλαχτά. Σε βαθμό όπου η αποκάλυψη του περιεχομένου τους αποκτά δευτερεύουσα σημασία. Ωστόσο ποιες είναι οι συνέπειες αυτής της παραβίασης του Νόμου είναι όλα όσα διερευνώνται στη συνέχεια του έργου. Πώς μπορούμε να προβάλλουμε ένα μοτίβο μέσα από ένα φαινόμενο τόσο πολυπαραγοντικό που στο τέλος καταλήγει χαοτικό; Τί είναι πιο σημαντικό τελικά; Η ρυθμιστική και κανονιστική δύναμη του Νόμου, η συνοχή που απορρέει από αυτόν ή ελευθερία που απορρέει από την κατάλυσή του; Και τί είδους ελευθερίας είναι αυτή;

Ο Νόμος που περιορίζει τον φόβο εντάσσοντάς τον σε ένα εκ των προτέρων προσδιορισμένο πλαίσιο δεν αποτελεί τον εγγυητή της ανθρώπινης ελευθερίας - υπό προϋποθέσεις; Φόβος και Νόμος είναι έννοιες που ως ένα βαθμό λειτουργούν ταυτόσημα. Η ελευθερία φαίνεται να πραγματώνεται μέσα από τον περιορισμό της, όταν υποβάλλεται σε μία συνθήκη - συμφωνία την οποία όλοι καλούνται να τηρήσουν και να σεβαστούν. Ποια είναι η θέση και ο ρόλος του αμφισβητία μέσα σε όλο αυτό; Όταν στέκεται υπερανω του Νόμου μπορεί να θεωρηθεί ως Εγκληματίας αλλά συνάμα μπορεί να θεωρηθεί ως Απελευθερωτής. Οπότε και αυτές οι δύο έννοιες μοιάζουν να λειτουργούν ταυτόσημα μέσα στο έργο.

Επειδή όλα κρίνονται εκ του αποτελέσματος, φαίνεται πως η κινητήρια δύναμη του ανθρώπου κρύβεται μέσα στην ίδια του την αβεβαιότητα. Κι αυτή η διαδικασία είναι ατέρμονη "Δεν υπάρχει τέλος". Όσο υπάρχει ο άνθρωπος θα υπάρχει πάντα μια συγκρουση και τα αποτελέσματά της θα οδηγούν πάντα σε νέες αμφισβητήσεις και ανατροπές. Κι αυτό γιατί είμαστε πάντα καταδικασμένοι να πολεμάμε τον Φόβο με τον Φόβο.

"Από νεκρούς κι από ευτυχείς, δεν έχει κανείς τίποτα να μάθει".

Δεν ξέρω αν ο συγγραφέας έχει δίκιο. Κατά βάθος επιθυμώ να έχει όλο το άδικο του κόσμου. Ωστόσο ξέρω πως σίγουρα είναι ακόμα νύχτα. Κι όσο άκουγα το έργο αισθανόμουν ακριβώς αυτό το ζοφερό κλίμα. Ενώ αν είχε σήμερα λιακάδα θα είχα βγει να σουλατσάρω στην πόλη μου χωρίς να σκοτίζομαι για όλα ετούτα. Στον καιρό θα ρίξω το φταίξιμο που πάντα θέλω να ονειρεύομαι και πάντα θα ζηλεύω τους ανεύθυνους, ξέγνοιαστους και ευτυχείς νεκρούς που πρέπει να δολοφονηθούν για μπορέσουν έπειτα να υπάρξουν ως ζωντανοί άνθρωποι, με σάρκα και οστά.