Η γλώσσα που δεν κόπηκε. Αυτοβιογραφία 1905-1921, Elias Canetti

Elias Canetti
Η γλώσσα που δεν κόπηκε. Αυτοβιογραφία 1905-1921
σελ. 408
εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 2003
μετάφρ. Αλεξάνδρα Παύλου
ISBN 9600335737 (ISBN13: 9789600335736)



Αυτός ο συγγραφέας έχει έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο να διηγείται τη ζωή του. Θα ήθελα να μάθαινα περισσότερα για τη μέθοδό του. Δεν είναι απλώς ξερές αναμνήσεις, αναπλάθει λογοτεχνικά - μυθιστορηματικά - όλες τις βιωμένες καταστάσεις, τις αναλύει συχνά και τις ερμηνεύει και μέσα από αυτές αυτοσυστήνεται και αυτοαποκαλύπτεται. Δεν αποκρύπτει τίποτα, αλλά είναι εμφανής η υποκειμενική του ματιά επάνω στα πράγματα. Όλα τα φιλτράρει μέσα από τον ίδιο.

Όσα διαβάζουμε και μαθαίνουμε καταλήγουν στο τέλος να είναι δικά του δημιουργήματα - όχι επινοήσεις - αλλά εκδοχές της πραγματικότητας όπως εκείνος τη βίωσε. Έτσι, καταλήγουν να γίνονται όλα τα πρόσωπα, τα πράγματα, οι καταστάσεις και τα γεγονότα κομμάτι του εαυτού του και ζωντανεύουν επειδή ο ίδιος τα διασώζει, ενώ συνάμα εκείνα επιδρούν επάνω του ποικιλοτρόπως, διαμορφώνουν τον χαρακτήρα του και την προσωπικότητά του, προαναγγέλλουν τις μελλοντικές του επιλογές, χτίζουν τα θεμέλια της ζωής του.

Ο πρώτος τόμος (1905 -1921) ξεκινάει από την παιδική του ηλικία σε μια Βουλγαρική πόλη, στις όχθες του Δούναβη και καταλήγει ως την Ελβετία, λίγο μετα το τέλος του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, όπου ο συγγραφέας έχει φτάσει πλέον στην ηλικία των δεκαέξι ετών.

Είναι παράξενο το γεγονός ότι ενώ συνήθως πρώτα διαβάζω κάποιο έργο ενός συγγραφέα κι έπειτα αναζητώ περισσότερα στοιχεία για τη ζωή του, εδώ στην περίπωση του Canetti ισχύει ακριβώς το αντίθετο. Δεν έχω διαβάσει κανένα βιβλίο του. Δεν είμαι καν σε θέση να πω αν άξιζε να πάρει το Νόμπελ λογοτεχνίας στα 1981. Επειδή όμως ετούτη η αυτοβιογραφία είναι στην ουσία της ένα ιδιότυπο μυθιστόρημα - ένα παράξενο και εθιστικό λογοτεχνικό δημιούργημα που διασώζει στοιχεία από τη ζωή αυτού του ενδιαφέροντος και παράξενου ανθρώπου, δηλώνω γοητευμένη.

Το έργο με εντυπωσίασε ακριβώς επειδή είμαι ένας άνθρωπος όπου ξεχνώ με μεγάλη ευκολία. Πρέπει πάντα να σημειώνω κάτι για να μπορέσω στη συνέχεια να το συγκρατήσω και αγαπώ πάνω από όλα τις μηχανικές, επαναλαμβανόμενες εργασίες ακριβώς για τον ίδιο λόγο. Από το παρελθόν μου έχω εικόνες και αισθήσεις και αποσπάσματα, σπαράγματα μνήμης που αποφεύγω να τα αποκαταστήσω σε μία ενιαία αφήγηση, το κάνω σπάνια, με τεράστια δυσκολία.

Αυτή μου η αναπηρία με κάνει να θαυμάζω - να παθιάζομαι - με εκείνους τους δημιουργούς που εκμεταλλεύονται στο έπακρο τους μηχανισμούς της μνήμης, όπως ο Marcel Proust ή εν προκειμένω ο Elias Canetti. Η διαφορά ανάμεσα στους δύο συγγραφείς είναι πως ενώ ο πρώτος αναπαριστά με απόλυτη πιστότητα μια περασμένη εποχή προκειμένου να την διασώσει από την λήθη (και έτσι να σώσει και τον εαυτό του από την ανυπαρξία) και χτίζει έναν κόσμο από την αρχή συνθέτοντας τις ψηφίδες της πραγματικότητας σε μια ενιαία αφήγηση, ο Canetti μοιάζει να ακολουθεί την ακριβώς αντίθετη πορεία.

Παίρνει δηλαδή κάτι συμπαγές και ενιαίο και το σπάει σε πολλά μικρότερα κομμάτια, χωρίς ωστόσο να χάνει η αφήγησή του τίποτα από τη γραμμικότητά της, και μέσα από αυτήν την ανάλυση προκύπτουν αναρίθμητοι κρυμμένοι κόσμοι. Κι ο κάθε κόσμος, είναι ένα τμήμα, μια διαφορετική απόχρωση της ευρύτερης εικόνας που αποτελεί το πορτραίτο του ίδιου του καλλιτέχνη και όσων τον περιβάλλουν.

Από πλούσια οικογένεια Σεφαρδιτών εμπόρων, ο συγγραφέας βιώνει σε μικρή ηλικία τον θάνατο του πατέρα του και υποχρεώνεται να μεγαλώσει κοντά στην πιο ιδιόρρυθμη γυναικεία φιγούρα που έχω δει να αποτυπώνεται ποτέ σε λογοτεχνικό έργο. Την μητέρα του. Ο ίδιος προσπαθεί να εξηγήσει πολλά πράγματα με ερμηνείες που ορισμένως μοιάζουν βγαλμένες από εγχειρίδιο αναλυτικής ψυχολογίας.

Οι ρόλοι ανάμεσα στη Μητέρα και στο Παιδί εναλλάσσονται τόσο συχνά αναμεσα σε αυτές τις δύο, συχνά υστερικές, προσωπικότητες που τελικά μέσα στην τόση ασυνέπεια καταλήγει να δημιουργείται ένα σαφές και διακριτό μοτίβο. Προφανώς, κάποια στιγμή, μητέρα και γιος ξεκίνησαν να διαφωνούν για ένα θέμα, και η διαφωνία τους αυτή, συνεχίστηκε ως το τέλος της ζωής τους. Επειδή όμως παράλληλα υπάρχει μια αρρωστημένη αγάπη ανάμεσα σε αυτούς τους δύο, μια έλξη σχεδόν ερωτική, καταλήγουν να ταυτίζονται συνάμα, σε βαθμό που δεν επιτρέπουν σε τίποτα και σε κανέναν να μπει ανάμεσά τους.

Ο ίδιος ο συγγραφέας είναι ένα παιδί με τεράστιες ευαισθησίες, μεγάλη περιέργεια για τον κόσμο γύρω του, παρατηρητικός και φιλομαθής σε σημείο μανίας. Είναι αυτονόητα βιβλιοφάγος και αναπτύσσει μια ώριμη σκέψη, γεμάτη δημιουργική φαντασία. Είναι πεισματάρης, εγωιστής αλλά δεν είναι κακομαθημένος, είναι τίμιος και φιλότιμος. Οι γονείς του είχαν δύο μεγάλα πάθη που προφανώς του μετέδωσαν. Την Τέχνη (και δη το θέατρο) και τη Βιέννη. Για τη Βιέννη βέβαια διατηρώ τις επιφυλάξεις μου καθώς στο τέλος του πρώτου τόμου δείχνει ως έφηβος να είναι ερωτευμένος με τη Ζυρίχη και μάλιστα αναφέρει πως που εκεί έζησε "τα μοναδικά απόλυτα ευτυχισμένα χρόνια".

Υποσημείωση: Εκείνη ακριβώς την εποχή, έζησε μακριά από την ιδιόρρυθμη, αλλοπρόσαλλη και δεσποτική (όπως την παρουσιάζει τουλάχιστον) μητέρα του, μόνος και ελεύθερος, σε έναν κοιτώνα κοριτσιών, σε ένα Γυμνάσιο αρρένων, δίπλα σε μια γοητευτική λίμνη, σε έναν ονειρεμένο κήπο, όπου μπορούσε να διαβάζει, να γράφει και να ονειρεύεται. Αυτή ακριβώς η ευφορία (κατά τα λεγόμενά του) πυροδοτεί το μένος της μητέρας του, που αποφασίζει να τον πάρει από εκεί, για να ζήσουν στην χαοτική μεταπολεμική Γερμανία και εκεί ακριβώς τελειώνει ο πρώτος τόμος της αυτοβιογραφίας του.