Κανόνες για τον κατευθυσμό της γνωστικής δύναμης, René Descartes

René Descartes, Θεόδωρος Πενολίδης (μετάφραση)
Κανόνες για τον κατευθυσμό της γνωστικής δύναμης
236 σελ.
Κράτερος 2011
Regulae ad directionem ingenii
ISBN13 9789608988644


Στους κανόνες για τον κατευθυσμό της γνωστικής δύναμης ο Descartes εκθέτει μία μέθοδο που βασίζεται στην Αριθμητική και τη Γεωμετρία και μπορεί να εφαρμοστεί σε όλες τις λοιπές επιστήμες (Καθολική επιστήμη).

Κανόνας 1.
Οι τεχνικές δεξιότητες αναπτύσσονται καλύτερα όταν κάποιος αφοσιώνεται εξολοκλήρου σε μία και μόνη τέχνη. Οι επιστήμες ωστόσο μπορεί να διαχωρίζονται σε ξεχωριστά αντικείμενα αλλά επειδή στο σύνολό τους αποτελούν την ανθρώπινη σοφία, οφείλουμε να τις μάθουμε όλες: "Αν λοιπόν κάποιος επιθυμεί σοβαρά να ιχνηλατήσει την αλήθεια δεν θα πρέπει να επιλέξει μία επιμέρους επιστήμη κάθ' ότι όλες διαπλέκονται μεταξύ τους και και αλληλοεξαρτώνται".

Κανόνας 2.
Από όλες τις επιστήμες μόνο η Αριθμητική και η Γεωμετρία είναι οι πιο βέβαιες γιατί βασίζονται σε λογικά συμπεράσματα και όχι στην εμπειρία η οποία συχνά μπορεί να οδηγήσει σε πλάνες και να δημιουργήσει ένα πλήθος αμφιβολιών και το αντικείμενό τους είναι απλό και καθαρό, πάντα βέβαια υπό την προϋπόθεση πως δεν θα κάνουμε κάποιον λανθασμένο υπολογισμό από απροσεξία. Αντίθετα η Σχολαστική φιλοσοφία (σσ: ένα είδος μεσαιωνικής θεολογίας που προσπαθούσε να εξηγήσει τα πράγματα μέσα από την μελέτη αρχαίων φιλοσόφων πχ Πλάτωνα, Αριστοτέλη κτλ) την οποία και ο ίδιος ο Descartes διδάχθηκε στα νιάτα του, καταπιάνεται με θέματα δυσνόητα, αμφίβολα, που προϋποθέτουν εικασίες και καταλήγει να γεννά συγκρούσεις και διαφωνίες, οπότε πρέπει να αποφεύγεται.

Κανόνας 3.
Η μελέτη των αρχαίων είναι χρήσιμη γιατί μας εξασφαλίζει μια ιστορική γνώση επάνω στα πράγματα. Οφείλουμε ωστόσο να μην καταφεύγουμε σε μια στείρα απομνημόνευση αλλά "αφορμώμενοι από τη δική μας γνωστική δύναμη να επιλύουμε κάθε δυνατόν πρόβλήμα". Και ποτέ να μην καταφεύγουμε σε εικασίες. Δύο πράγματα είναι απαραίτητα για να πετύχουμε κάτι τέτοιο:
Εποπτεία (intuitus), δηλαδή να βλέπω καθαρά και με προσοχή χρησιμοποιώντας το λογικό μου. πχ ένα τρίγωνο ορίζεται από τρεις ευθείες.
Παραγωγή (deductio), που αφορά "ό,τι συνάγεται αναγκαία από κάτι άλλο που είναι με βεβαιότητα γιγνωσκόμενο." πχ αφού 2+2=4 και 3+1=4 τότε 2+2=3+1.

Κανόνας 4.
Μπορεί να καταλήξουμε σε κάποια αλήθεια, σκοντάφτοντας επάνω της καθώς περιπλανόμαστε στα τυφλά από καθαρή τύχη. Ωστόσο ο πιο αποτελεσματικός και ασφαλής τρόπος είναι αυτό που ορίζει ως Μέθοδο:
"Με τον όρο μέθοδο εννοώ τους αξιόπιστους και εύχρηστους κανόνες που συντελούν ώστε, όποιος τους ακολουθεί επακριβώς, να μην ισχυρίζεται ποτέ οτι το ψευδές είναι αληθές και, καθώς δεν καταβάλλει ανώφελους πνευματικούς κόπους, αλλά συνεχώς διευρύνει κατά μικρόν τη γνώση του, να αποκτά την αληθινή γνώση όλων εκείνων, για τα οποία επαρκεί η ικανότητά του".
Ο φιλόσοφος υποστηρίζει πως τον σπόρο της αλήθειας τον φέρουμε μέσα μας ως "ένθεο στοιχείο" και πως οι κανόνες του δεν περιορίζονται μόνο στην επίλυση μαθηματικών προβλημάτων αλλά μας προετοιμάζουν για κάτι σπουδαιότερο: Μια επιστήμη που "να εμπεριέχει την αρχική προπαιδεία του ανθρώπινου λόγου και να διερύνεται μέχρι την ανεύρεση της αλήθειας που εξάγεται από κάθε δυνατό αντικείμενο".

Στο παράρτημα που παραθέτει στο τέλος της πραγματείας αναφορικά με τον 4ο Κανόνα εξηγεί εκτενέστερα το ποιόν αυτής της καθολικής επιστήμης και την σχέση μάθησης - μαθηματικών ως προπαρασκευή και ως εργαλείο για επιστήμες όπως η αστρονομία, οπτική, θεωρία της μουσικής, μηχανική κτλ.

Κανόνας 5.
Η επιστημονική έρευνα πρέπει να ακολουθεί μια ορισμένη τάξη, μια αναγωγή από τα πιο περίπλοκα ζητήματα στα απλούστερα, διαφορετικά δεν διαφέρει από εκείνους που προσπαθούν να φτάσουν από το ισόγειο στη οροφή ενός σπιτιού με ένα άλμα αγνοώντας τη σκάλα που υπάρχει γι' αυτόν ακριβώς τον σκοπό.

Κανόνας 6.
Όταν αναζητώ την αλήθεια πρέπει να τηρώ μία ορισμένη τάξη η οποία να θέτει τα πράγματα σε μία σειρά η οποία θα μας οδηγήσει στο τέλος στο πιο απλό (το ονομάζει απόλυτο) που θα είναι μέσο επίλυσης ενός προβλήματος. Για να φτάσω στο απόλυτο πρέπει να έχω τοποθετήσει στη σωστή σειρά όλα εκείνα τα πράγματα (αυτά τα ονομάζει σχετικά) που θα με βοηθήσουν πηγαίνοντας από το ένα στο άλλο, στο τέλος να οδηγηθώ στο απόλυτο. Δεν πρέπει να ξεκινάμε κατευθείαν από τα δύσκολα ζητήματα αλλά να συγκεντρώνουμε όλες τις αυτόδηλες αλήθειες κι από εκεί να βρίσκουμε στη συνέχεια τί άλλο μπορεί να παραχθεί. πχ το 3 έχει ως διπλάσιο το 6. Το 6 έχει ως διπλάσιο το 12. Το 12 έχει ως διπλάσιο το 24 κτλ. Συμπέρασμα: Το 3 με το 6 έχουν τον ίδιο λόγο με το 12 και το 24 άρα όλοι οι παραπάνω αριθμοί αποτελούν μια συνεχή αναλογία. Αυτήν τη σειρά - αλυσίδα και τάξη πρέπει να αναζητούμε και επίσης μπορούμε να την εφαρμόζουμε σε όλες τις άλλες επιστήμες πέρα από τα μαθηματικά.

Κανόνας 7.
Κάνει λόγο για μια ειδωλοποιητική δύναμη (imaginationis motu) και εξηγεί τί είναι αυτή και σε τί χρησιμεύει: μια συνεχής κίνηση με την οποία εποπτεύω κάθε κομμάτι της αλυσίδας και προχωράω έτσι από το ένα στο επόμενο μέχρι να επιθεωρήσω το σύνολο. Κάτι άλλο που είναι επίσης σημαντικό είναι η απαρίθμηση ή επαγωγή (enumeratio ή inductio) δηλαδή ένα είδος επιμελούς και ακριβούς επιθεώρησης - ελέγχου των πραγμάτων που μας βοηθάει στο να σιγουρευτούμε πως δεν ξεχάσαμε κάτι στην πορεία "δεν λησμονήσαμε τίποτε από παραδρομή". Αυτή μαζί με την εποπτεία αποτελεί τον ασφαλέστερο και πλέον αξιόπιστο αποδεικτικό τρόπο.

Κανόνας 8.
Όταν προκύπτει κάποια δυσχέρεια. Εκεί πρέπει να αναρωτηθούμε "τί είναι η ανθρώπινη γνώση και πού βρίσκονται τα όριά της;" Ως ποιο σημείο μπορεί να φτάσει ο ανθρώπινος λόγος; Ο νους "μπορεί να υποστηρίζεται ή να παρακωλύεται από τρεις άλλες ικανότητες, τουτέστιν την ειδωλοποιητική δύναμη, την αίσθηση και τη μνήμη". Η ανθρώπινη γνωστική δύναμη έχει ένα όριο αλλά για όλα τα υπόλοιπα υπάρχει τρόπος να μας καταστούν γνωστά και προσπελάσιμα. Υπάρχουν τα απλά πράγματα ή φύσεις και τα σύνθετα. Εκεί χρειάζεται προσοχή προκειμένου να βρούμε τον κρίκο της αλυσίδας που μας λείπει.

Στο παράρτημα που παραθέτει στο τέλος της πραγματείας αναφορικά με τον 8ο Κανόνα δίνει το παράδειγμα ενός προβλήματος Διοπτρικής (διάθλαση του φωτός μέσα από φακούς) όπου δεν αρκεί κάποιος να γνωρίζει μόνο μαθηματικά προκειμένου να επιλυθεί αλλά πρέπει να έχει γνώσεις και επάνω στη φυσική. Η γνώση του καθαρού νου (βλέπε και: όταν εξακριβώνω εντός μου ότι μόνο ο νους είναι ικανός να γνωρίζει σελ. 87) προηγείται και έπονται τα άλλα δύο γνωστικά μέσα: Η φαντασία (phantasia) και οι αισθήσεις (sensus).

Κανόνας 9.
Η γνωστική μας δύναμη πρέπει να εστιάζει στα πιο μικρά, απλά και εύκολα πράγματα. Κάποιοι έχουν ενδεχομένως την ικανότητα να μαθαίνουν ("να συλλαμβάνουν με τη νόηση") πιο εύκολα, ωστόσο μέσα από τη διδασκαλία και την εξάσκηση αυτό μπορεί να καταστεί εφικτό για όλους. Υπό την προϋπόθεση όμως να μην ξεκινάει κάποιος από τα "μεγάλα και σκοτεινά" αλλά από τα "απλά και περισσότερο πρόδηλα πράγματα". Έτσι αποκτούμε την "οξυδέρκεια" που χρειάζεται για να εξετάζουμε το κάθε πράγμα ξεχωριστά με τρόπο σαφή και την οξύνοια (sagacitas) για πετύχουμε να συνάγουμε κάτι από κάτι άλλο που είναι με βεβαιότητα γιγνωσκόμενο (βλεπε: παραγωγή - deductio κτλ).

Κανόνας 10.
Για να οξύνουμε τη γνωστική μας δύναμη πρέπει να μελετούμε όλα όσα άλλοι πριν από εμάς έχουν ήδη βρει αλλά συχνά οι αποδείξεις και τα συμπεράσματα ενός συγγραφέα μπορεί να έχουν προκύψει από καθαρή τύχη "'έρευνες που είναι άστατες και ψηλαφούν στο σκοτάδι". Εμείς ωστόσο μπορούμε κάνοντας χρήση της sagacitas να βάλουμε σε τάξη τις προτάσεις ενός κειμένου, για μπορέσουμε να το εξετάσουμε και με τη βοήθεια μιας απαρίθμησης του περιεχομένου του "να γνωρίσουμε ό,τι μπορεί να παραχθεί από αυτές". Ο φιλόσοφος θεωρεί επίσης πως η διαλεκτική που είναι χρήσιμη για τη Ρητορική, δεν πρέπει να εφαρμόζεται στη Φιλοσοφία, γιατί δεν συμβάλλει στη γνώση καθώς προϋποθέτει εκ των προτέρων γνώση της αλήθειας που προσπαθεί να αποδείξει.

Κανόνας 11.
Επιστρέφει στις έννοιες της εποπτείας και της παραγωγής. Χρησιμοποιώ την εποπτεία όταν έχω ένα ζήτημα που μπορώ να το γνωρίζω με καθαρότητα, σαφήνεια, στο σύνολό του, όχι διαδοχικά. Χρησιμοποιώ την παραγωγή όταν έχω ένα ζήτημα που προκειμένου να το γνωρίσω πρέπει να κινηθώ από ένα ζήτημα σε άλλο κι έπειτα σε ένα άλλο κοκ - διαδοχικά - και όλα σχηματίζουν μια αλυσίδα ως το τελικό συμπέρασμα. Μόλις αυτή η κίνηση ολοκληρωθεί μπορούν να συμβούν δύο τινά: η παραγωγή είναι απλή και διαφανής οπότε μπορούμε να την γνωρίσουμε μέσω της εποπτειας (μπορώ δια μιας να δω όλους τους κρίκους της αλυσίδας) ή η παραγωγή είναι πολλαπλή και περίπλοκη οπότε δεν μπορούμε να την γνωρίσουμε μέσα από την εποπτεία αλλά πρέπει να την συγκρατήσουμε με τη βοήθεια της μνήμης (η αλυσίδα είναι τόσο μεγάλη που δεν μπορώ να τη δω στο σύνολό της με μια ματιά).

Κανόνας 12.
Για να γνωρίσουμε κάτι, απαραίτητος είναι πρωτίστως ο νους αλλά επιπλέον χρειάζονται άλλες τρεις ικανότητες: ειδωλοποιητική δύναμη (imaginatio), αίσθηση (sensus), μνήμη (memoria). Αναφέρει τις εξωτερικές αισθήσεις με τις οποίες συλλαμβάνουμε το σχήμα των πραγμάτων και πώς από αυτές, μέσω της λεγόμενης κοινής αίσθησης τα σχήματα ή οι ιδέες αποτυπώνονται στην φαντασία ή ειδωλοποιητική δύναμη (phantasia - imaginatio) αμιγώς και χωρίς σώμα, και διασώζουνται εκεί προκειμένου να τα συγκρατούμε στη μνήμη(memoria). Η λειτουργία αυτή γίνεται μέσα από τα νεύρα του εγκεφάλου. Τα απλά σε σχέση με το νου μας πράγματα (δηλαδή οι απλές φύσεις, naturas simplices) είναι είτε αμιγώς νοητικά (πχ η έννοια της γνώσης, της αμφιβολίας, της βούλησης), είτε αμιγώς υλικά (πχ σχήμα, έκταση, κίνηση) ή καθολικά (αποδίδονται είτε στο σώμα είτε στο πνεύμα πχ ύπαρξη, ενότητα, διάρκεια). Οι σύνθετες φύσεις (naturas compositas) προκύπτουν από μια ορισμένη μείξη ή σύνθεση των απλών. Η σύνθεση γίνεται με τρεις τρόπους: μέσα από μια εσωτερική παρώθηση (μου υπαγορεύει κάτι μια ανώτερη δύναμη πχ Θεός οπότε βγαίνουμε από τον χώρο της επιστήμης ή επειδή έτσι εγώ αποφασίζω ή φαντάζομαι πως έτσι είναι τα πράγματα, γεγονός που είναι λάθος), μέσα από μια εικασία (αυτή δεν είναι ο πιο σίγουρος και ασφαλής τρόπος) ή μεσω της παραγωγής (deductio) που είναι η πλέον ορθή.

Κανόνας 13.
Σε κάθε πρόβλημα πρέπει να υπάρχει κάτι το άγνωστο, το οποίο πρέπει να σημαίνεται (δηλαδή να ορίζουμε - εντοπίζουμε ποιο είναι το άγνωστο στοιχείο που αναζητούμε, να ορίζονται εκείνες οι συνθήκες που προσδιορίζουν τί είναι αυτό που ψάχνουμε) και το άγνωστο ορίζεται ως τέτοιο δια μέσου ενός άλλου, το οποίο είναι γνωστό. Τί μπορεί είναι το ζητούμενο ενός προβλήματος: Στα προβήματά μας αναζητούμε: τα πράγματα από τις λέξεις ή τις αιτίες από τα αποτελέσματα ή τα αποτελέσματα από τις αιτίες ή το όλον από τα μέρη ή άλλα μέρη από τα μέρη ή πολλά συγχρόνως από όλα τα παραπάνω. Χρειάζεται προσοχή για να μην παρασυρόμαστε από προκαταλήψεις και να προϋποθέτουμε ως βέβαιο κάτι για το οποίο να έχουμε πειστεί από έναν αξιόπιστο αιτιώδη λόγο. Πχ όταν μελετούμε την κίνηση των άστρων δεν πρέπει να φέρουμε την προκατάληψη πως η γη είναι ακίνητη και τοποθετημένη στη μέση του σύμπαντος. Συμπέρασμα: Όταν έχω να λύσω ένα πρόβλημα επιθεωρώ με τάξη τα δεδομένα, απομακρύνω όσα δεν ανήκουν σε αυτό, κρατάω τα αναγκαία, κι όσα είναι αμφίβολα τα εξετάζω με μεγάλη προσοχή.

Κανόνας 14.
Τα ήδη γνωστά πράγματα πχ έκταση, σχήμα κίνηση γιγνώσκονται σε διαφορετικά αντικείμενα μέσα από μία κοινή ιδέα πχ έχω μια κορώνα (ένα υλικό τρισδιάτατο σώμα που μπορεί να είναι φτιαγμένη από χρυσό ή ασήμι κτλ) κι έχω και τη σχηματική αναπαράστασή της όταν τη φαντάζομαι στο νου ή με τη βοήθεια της φαντασίας μου τη σχεδιάζω στο χαρτί (που στην ουσία είναι στην απλούστερη μορφή της: γραμμές). Η κοινή ιδέα μεταφέρεται από το ένα αντικείμενο στο άλλο μέσα από μια απλή σύγκριση πχ κάθε Α είναι Β, κάθε Β είναι C άρα αν τα συγκρίνουμε καταλήγουμε πως κάθε Α είναι C. Όταν το ζητούμενο και το δεδομένο μετέχουν εξίσου σε κάποια φύση, τότε οι συγκρίσεις λέγοντες απλές και κατάδηλες, διαφορετικά πρέπει εμείς να βρούμε τον τρόπο και να κάνουμε αναγωγή της αναλογίας σε μία μορφή όπου να φαίνεται με σαφήνεια η ισότητα ανάμεσα στο ζητούμενο και στο γνωστό. Ότι αποδίδεται στα μεγέθη εν γένει (magnitudinibus in genere) μπορεί να αποδοθεί επίσης στα επί μέρους μεγέθη (στα είδη των μεγεθών, in specie) με τη βοήθεια της ειδωλοποιητικής δύναμης.

Κανόνας 15.
Για να καταλάβουμε καλύτερα και αποτελεσματικότερα τα παραπάνω ο φιλόσοφος προτείνει να σχεδιάζουμε τα σχήματα, γιατί με τον τρόπο αυτό μπορούμε με τη βοήθεια των εξωτερικών μας αισθήσεων να τα καταλάβουμε και να τα επιλύσουμε αποτελεσματικότερα.

Κανόνας 16.
Όταν καταγράφουμε στο χαρτί όλα όσα πρέπει να συγκρατήσουμε στη μνήμη μας, μπορούμε αντί για ακέραια σχήματα να χρησιμοποιούμε συντομευμένα σημεία πχ ένα γράμμα ή έναν αριθμό.

Κανόνας 17.
Σε ένα πρόβλημα ορισμένοι όροι είναι γνωστοί και ορισμένοι άγνωστοι. Στα περίπλοκα προβλήματα γνωρίζουμε τα άκρα της αλυσίδας και θέλουμε να βρούμε κάποια ενδιάμεσα μέλη που βρίσκονται σκόρπια ανάμεσα στα γνωστά (σε διαταραγμένη τάξη). Τί κάνουμε τότε; Προϋποθέτουμε το άγνωστο ως γνωστό γιατί έτσι κι αλλιώς υπάρχει εξάρτηση του άγνωστου από το γνωστό.

Κανόνας 18.
Πως χρησιμοποιούμε τις τέσσερις πράξεις: πρόσθεση, αφαίρεση, πολλαπλασιασμό και διαίρεση.

Οι τελευταίοι κανόνες 19 έως 21 παραδίδονται περιληπτικά με την μορφή τίτλων καθώς η πραγματεία είναι ημιτελής:
19. Πρέπει να αναζητούμε τόσα μεγέθη όσους όρους υποθέτουμε ως γνωστούς.
20. Όταν βρούμε τις εξισώσεις πρέπει να κάνουμε τις πράξεις που παραλείψαμε και δεν πρέπει να κάνουμε πολλαπλασιασμό εκεί που έχει θέση η διαίρεση.
21. Αν υπάρχουν περισσότερες τέτοιες εξισώσεις τότε πρέπει να τις ανάγουμε σε μία της οποίας οι όροι καταλαμβάνουν χαμηλότερη θέση στη σειρά των μεγεθών που βρίσκονται σε συνεχή αναλογία.

Η συγκεκριμένη έκδοση έχει μόνο έναν μικρό πρόλογο και μια εξαιρετικά δυσνόητη εισαγωγή και πέρα από ελάχιστες, σύντομες πληροφορίες για την ιστορία του χαμένου αυθεντικού χειρογράφου και των πρώτων εκδόσεων του κειμένου, που έγιναν μετά τον θάνατο του συγγραφέα, δεν με βοήθησε καθόλου. Και η ίδια η μετάφραση θα μπορούσε να είναι πιο απλή και κατανοητή και με περισσότερες επεξηγήσεις και παραδείγματα και να υποβληθεί στον έλεγχο και την επιμέλεια κάποιου μαθηματικού (που να ειδικεύεται στην ιστορία των Μαθηματικών).