L'Elixir de Longue Vie, Honoré de Balzac

Honoré de Balzac
L'Elixir de Longue Vie

Εδώ έχουμε μια ιδιαίτερα ανορθόδοξη εκδοχή του Don Juan. Και η αλήθεια είναι πως υπάρχουν πολλές και διαφορετικές λογοτεχνικές απεικονίσεις του συγκεκριμένου ερωτύλου καθάρματος.

Ένας από τους πρώτους “δονζουανιστές” είναι ο θεατρικός συγγραφέας και μοναχός Tirso de Molina που έγραψε, στα 1630 περίπου, το El burlador de Sevilla y convidado de piedra (Ο Απατεώνας της Σεβίλης και ο πέτρινος συνδαιτυμόνας). Σχεδόν εκατό βιβλιογραφικές αναφορές γίνονται σε διαφορετικές εκδοχές του συγκεκριμένου μύθου (θεατρικά, ποιήματα, όπερες κτλ) στο άρθρο του.Samuel M. Waxman με τίτλο "The Don Juan Legend in Literature", δημοσιευμένο στο The Journal of American Folklore, τόμος 21 σελ. 202 - 204. Ανάμεσα στους άλλους αναφέρονται τα ονόματα των Moliere, Corneille, Goldoni, Mozart, Haydn, E. T. A. Hoffmann, Byron, Merimee, Pushkin, Flaubert, Bernard Shaw και καθώς το άρθρο είναι παλιό, η λίστα σταματάει στα 1903, ο μύθος ωστόσο συνεχίζει να εμπνέει και να απασχολεί ακόμα και σήμερα.
https://archive.org/stream/jstor-534636/534636#page/n19/mode/2up

Ο ίδιος ο Balzac επινοεί, στην εισαγωγή που προηγείται του έργου, ένα περιστατικό με το οποίο συνδέει την ιστορία του με εκείνη του E. T. A. Hoffmann:

“Στο ξεκίνημα της συγγραφικής του καριέρας ο συγγραφέας πήρε το θέμα του συγκεκριμένου έργου από έναν φίλο του, που πλέον δεν βρίσκεται στη ζωή. Αργότερα ανακάλυψε πως η ίδια ιστορία είχε δημοσιευθεί στις αρχές του παρόντος αιώνα (σσ. 19ος) σε μια συλλογή διηγημάτων. Πρόκειται για μια εκκεντρική σύλληψη, βγαλμένη από το μυαλό του Hoffmann του Βερολίνου. Πιθανώς να έκανε την εμφάνισή της σε κάποιο γερμανικό Αλμανάκ και στη συνέχεια, φαίνεται πως δεν συμπεριελήφθη στο βασικό κορμό των δημοσιευμένων έργων του. Καθώς η “Ανθρώπινη Κωμωδία” βρίθει από πρωτότυπες συλλήψεις ο συγγραφέας δεν έχει πρόβλημα να ομολογήσει ευθέως το αθώο αυτό δείγμα λογοκλοπής. Όπως ακριβώς κι ο La Fontaine που διηγήθηκε άθελά του, με τον δικό του τρόπο, ιστορίες άλλων”.

Στην πραγματικότητα η νουβέλα του είναι ένα απολύτως πρωτότυπο έργο. Δημοσιεύτηκε αρχικά στο La Revue de Paris στα 1830 κι αργότερα έγινε τμήμα των Φιλοσοφικών Σπουδών (Études philosophiques). Δεδομένης της τεράστιας επιτυχίας που είχε γνωρίσει ωστόσο το έργο του Hoffmann στην Γαλλία - ο Balzac είχε γνωρίσει σε κάποιο από τα λογοτεχνικά σαλόνια που σύχναζε τον μεταφραστή του, στα γαλλικά, τον M. Loève-Weimar - είναι λογική η διάθεσή του να προβάλει το δικό του έργο ως απότοκο της σύλληψης του μεγάλου Γερμανού.

Ποιο είναι όμως αυτό το τερατώδες πλάσμα, ο μπαλζακικός Don Juan Belvidero; Πάνω σε ποιες παρατηρήσεις βασίστηκε ο συγγραφέας για να τον δημιουργήσει; Δεν είναι μια μορφή που γεννά τον τρόμο. Είναι μια μορφή πάνω στην οποία απεικονίζεται η κοινωνία της εποχής του Balzac, μια προσωποποίηση της χυδαιότητας που συχνά καμουφλάρεται πίσω από ένα γοητευτικό προσωπείο:

“Μήπως η ανθρωπότητα, η οποία σύμφωνα με ορισμένους φιλοσόφους ολοένα και προοδεύει, θεωρεί ως ορθή την τέχνη της προσμονής ενός θανάτου; Σε ετούτη την τέχνη οφείλουμε πολλά ευγενή επαγγέλματα με τα οποία πολλοί επιτυγχάνουν να ζουν από τον θάνατο των άλλων. Υπάρχουν άνθρωποι που βασίζονται αποκλειστικά σε έναν επικείμενο θάνατο. Που τον σκέφτονται συνέχεια και που σκύβουν κάθε πρωί πάνω από ένα πτώμα το οποίο κάθε βράδυ χρησιμοποιούν σαν μαξιλάρι. Όλοι οι βοηθοί επισκόπων, οι καρδινάλιοι, οι εποχιακοί υπάλληλοι, όσοι πουλάνε σκάρτες ασφάλειες ζωής. Προσθέσατε στη λίστα όσους επενδύουν όσα έχουν και δεν έχουν επάνω σε ακίνητα με την ελπίδα να ανέβει η αξία τους, που υπολογίζουν με ψυχρή λογική το πότε επιτέλους θα πεθάνει ο πατέρας τους ή η μητριά τους που έχουν πατημένα τα ογδόντα ή ενενήντα, λέγοντας στους εαυτούς τους “σε τρία χρόνια από σήμερα θα τους κληρονομήσω”. Ένας φονιάς είναι λιγότερο απεχθής από τέτοιου είδους ρουφιάνους”

Μέσα από το φως αυτής της ερμηνείας ο Don Juan του Balzac είναι μια μορφή που συμπυκνώνει το κοινωνικό κακό και την ανθρώπινη απληστία. Εκεί όπου ο ανθρώπινος εγωισμός αποκτά σάρκα και οστά:

“Κάνοντας μια απογραφή της τεράστιας περιουσίας του, κατέληξε να γίνει φιλάργυρος. Μήπως τάχα δεν είχε να φροντίσει για τη δεύτερη ζωή του; Με το διαπεραστικό του βλέμμα διείσδυε στις αρχές που ορίζουν την κοινωνική ζωή. Αντιλαμβανόταν, καλύτερα από κάθε άλλον, τον κόσμο για τον έβλεπε μέσα από έναν τάφο. Μελέτησε τους ανθρώπους και τα πράγματα γιατί ήθελε να ξεμπερδεύει μια και καλή με το Παρελθόν που το αντιπροσωπεύει η Ιστορία, με το Παρόν που εκφράζεται μέσα από τον Νόμο και το Μέλλον που αποκαλύπτεται από τη Θρησκεία. Πήρε τη ψυχή και την ύλη και τα έριξε σε ένα χωνευτήρι και κατέληξε... στο Τίποτα. Από εκεί κι έπειτα, έγινε DON JUAN.”

“Για τον έμπορο ο κόσμος όλος είναι ένα πουγκί ή ένας πάκος χαρτονομίσματα. Για τους περισσότερους νέους άνδρες είναι μια γυναίκα, για κάποιες γυναίκες ένας άνδρας. Για ορισμένα πνεύματα είναι ένα κοσμικό σαλόνι, μια κλίκα, μια συγκεκριμένη γειτονιά ή κάποια πόλη. Για τον Don Juan όλος ο κόσμος ήταν ο ίδιος του ο εαυτός”.

Μια άλλη ερμηνευτική προσέγγιση, περισσότερο ψυχολογική, εστιάζει κυρίως στο ζήτημα περί μακροζωΐας. Κάποια από τα πρώτα έργα της νεότητάς του, τα οποία δεν ανήκουν στον κανόνα της “Ανθρώπινης Κωμωδίας” και τα οποία ως επί το πλείστον, ο συγγραφέας, τα δημοσίευσε κρυμμένος πίσω από κάποιο ψευδώνυμο, έχουν παρόμοια θεματική. Ανακάλυψα στην αναζήτησή μου για ένα τέτοιο συναφές έργο με τίτλο Le Centenaire ou les Deux Beringheld (Οι δύο Μπερενγκέν ή Η εκατονταετία), ένα άλλο βιβλίο, γραμμένο από την αδερφή του Balzac, τη Laure Surville, με τίτλο: Balzac, sa vie et ses oeuvres, d'après sa correspondance , όπου γίνεται αναφορά στην εμμονή που είχε ο πατέρας του συγγραφέα με τη μακροζωΐα:

“Είχε κι αυτός μια παρόμοια έμμονη ιδέα. Στην περίπτωσή του, αφορούσε το θέμα της υγείας. Οργάνωσε τη ζωή του με τρόπο ώστε να ζήσει όσο το δυνατόν περισσότερο. Είχε κάνει τους υπολογισμούς του για το πόσα χρόνια χρειάζονται ώστε να φτάσει κάποιος σε μια συγκεκριμένη κατάσταση τελειότητας, ώστε να ζήσει μέχρι τα εκατό ή ακόμα και να τα ξεπεράσει. Κατέβαλλε το μέγιστο των προσπαθειών του για να επιτύχει εκείνο που αποκαλούσε ως η ισορροπία των ζωτικών δυνάμεων. Σπουδαία υπόθεση μα την αλήθεια! (σελ. 7 - 8 ). ”

Το έργο τελειώνει με έναν τρόπο που μοιάζει με φάρσα. Μια φάρσα φριχτή, γκροτέσκα, διαβολική. Θεωρώ πως είναι ο ιδανικός επίλογος σε μια ιστορία όπου, σε τελική ανάλυση, γράφτηκε για να διηγηθεί τη δημιουργία και την εξέλιξη ενός αποκρουστικού χαρακτήρα. Και για να καυτηριάσει εν γένει τα ανθρώπινα πάθη που καταλήγουν να απογυμνώνουν τους ανθρώπους από την ίδια τους την ανθρωπιά, την ουσία της υπόστασής τους. Μόνο που ο Balzac αντί να κάνει κήρυγμα και να ηθικολογεί, προσπαθεί να επαναφέρει την τάξη μοιράζοντας γροθιές στο στομάχι.